یونس ملقب به میرزا کوچک ، پس از آن که خواندن و نوشتن را در یکى از مکتب خانههاى زادگاهش آموخت، درنوجوانى به فراگیرى علوم دینى و معارف قرآنى و روایى روى آورد و چندین سال در مدرسه حاجى حسن واقع در صالح آباد و مدرسه جامع رشت به یادگیرى زبان و ادبیات عرب، منطق، مقدمات فقه و اصول پرداخت .
وی در سال 1322 ه.ق در عالىترین درس دوره سطح حوزه علمیه یعنى آموختن کفایةالاصول شرکت جست و در محضر آیة الله سید عبدالوهاب صالح ضیاء برى تلمذ کرد . او در سن 28 سالگى به درجه اجتهاد نایل آمد .
میرزا کوچک خان جوانى خوش اندام، مودب و فروتن بود. چشمانى زاغ، سیمائى متبسم، بازوانى ورزیده و پیشانى باز داشت. در روابط اجتماعى با دوستان، خویشاوندان و آشنایان بسیار خوش برخورد، باعاطفه و توام با صمیمیت بود و از جنبه روحى، عفیف و انسانى معتقد به فرائض دینى و مؤمن به اصول اخلاقى به شمار مىآمد. با قرآن بسیار مانوس بود ودرتصمیم گیرىها به این کلام آسمانى تفال مىزد و به استخاره عقیده خاصى داشت و اغلب کارهایش را با استخاره انجام مىداد. هیچ گاه واجباتش ترک نمىگردید و عبادات مستحبى را نیز انجام مى داد. او تحت تاثیر اندیشههاى آخوند خراسانی به حوزه عمل سیاسی روی آورد و رهبرى روحانیت رشت را در انقلاب مشروطه به عهده گرفت .
میرزا بعد ها در فتح تهران شرکت کرد و در جنگ سه روزه مجاهدین با قوای استبداد مامور جبهه قزاقخانه بود .مجلس شورای ملی در سالهای پایانی عمر خود استخدام مورگان شوستر آمریکایی را به تصویب رساند . مورگان سه سال به ریاست خزانه داری کل منصوب شد و در سیستم مالی کشور اصلاحات مالی چشم گیری را رقم زد . اما روس ها و انگلیس ها که تاب حضور کشور ثالثی را در ایران نداشتند و ایران رادر تیول خود می پنداشتند نسبت به این کار اعتراض کردند .
در این زمان روسیه طی اولتیماتومی به ایران خواستار اخراج شوستر از کشور شد . در این زمان نیز میرزا در ماجرای اولتیماتوم روسیه به ایران که منجر به تعطیلی مجلس شد در ردیف مخالفان قبول اولتیماتوم در آمد . بر اساس قرار داد 1907 م ایران میان روس ها و انگلیسی ها تقسیم شد .
شمال ایران به اشغال روس ها در آمد . و پس از جنگ اول جهانی نیز انگلیسی ها با اشغال بوشهر به سوی شیراز پیشروی کرده و مناطق جنوبی ایران را به تصرف خود در آوردند .
کوچک خان درهمین زمان بود که با گرویدن به اندیشه اتحاد دنیای اسلام تشکیلات نظامی را بوجود آورد تا به نجات کشور بپردازد . وی به همین منظور نهضت جنگل را پایه ریزی کرد .هیات اتحاد اسلام مرامنامه ای در نه ماده تصویب کرد که بر اساس آن حکومت در دست نمایندگان مردم قرار می گرفت . این مرامنامه حاوی 34 ماده بود و شمول آن تمامی حوزه های اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی را در بر می گرفت . وی بعد ها تصمیم گرفت که با ایجاد یک پایگاه نظامی و تهیه سلاح گرم شمال کشور را از لوث وجود اشغالگران روس پاک کند . اما در این میان دشمن جنگلی ها تنها روسیه نبود بلکه دولت ایران که به شدت تحت فشار روس ها بود با مبارزه عملی و علنی با قوای جنگل پرداختند . نخستین نبرد سنگین جنگلی ها با قوای دولتی و در همین راستا در منطقه کسما شکل گرفت . در این نبرد جنگلی ها دشمن تا بن دندان مسلح را از پای در آوردند . البته در نبردهای بعدی روس ها و دولت مرکزی ایران در اقدامی هماهنگ ضربه سختی به جنگلی ها وارد ساختند . جنگلی ها تازمانی که تزارها ، قدرت را در دست داشتند به مبارزه و مخالفت با آنان پرداختند . اما در آغاز پیروزی انقلاب اکتبر روسیه ، روابط جنگلی ها با روسیه تبد یل به روابط حسنه شد . در این میان دولت انگلستان هم به نهضت جنگل پیام داده بود که در صورت اجازه عبور ارتش انگلستان از گیلان به روسیه ، بریتانیا حکومت جنگلی ها را در گیلان به رسمیت می شناسد اما پاسخ میرزا به این پیشنهاد منفی بود . پس از آن بود که روسها رفتار خود را تغییر دادند. در این میان ژنرال بیچراخوف فرمانده قشون روس در گیلان با انگلیسی ها هم دست شد و خواست که از این طریق نیروهای خود را برای سرکوب انقلاب بلشویکی اعزام نماید . در این زمان بزرگترین نبرد میان روس ها و جنگلی ها در منجیل رخ داد . پس از آن انگلیس و روس در اقدامی هماهنگ گیلان را به تصرف خود در آوردند ودر این زمان مبارزات میرزا وارد دور تازه ای شد . بعدها در سال 1299 روس ها رفتار خود را به طریق مزورانه ای تغییر دادند و به میرزا کوچک پیغام دادند که حاضرند با آنها همکاری کنند . میرزا در مواردی با روس ها به توافق رسید که از میان مفاد توافقنامه می توان به تاسیس حکومت جمهوری انقلابی در گیلان ، عدم مداخله شوروی در ایران و عدم اجرای اصول کمونیسم و ممنوع بودن تبلیغات کمونیستی در کشور اشاره کرد . حکومت جمهوری در گیلان شکل گرفت . اما بر خی از عناصر کمونیست مرام چون احسان الله خان دوستدار و خالو قربان پست های کلیدی را از آن خود کردند . در این مرحله بود که سیاست تهی کردن از داخل نهضت جنگل از سوی روس ها نمود بیشتری یافت . با این رهیافت ، حوزه عمل کمونیست ها در گیلان افزایش یافت تا آن جا که کودتایی سرخ در رشت از سوی روس ها رخ داد . کودتا گران حملات سنگین خود را علیه نهضت جنگل آغازکردند و نقشه ترور میرزا را کشیدند والبته در این میان به تبلیغات اصول کمونیستی خود در گیلان مشغول شدند . پس ازآشکار شدن سیاست روسها و همچنین پس از به ثمر رسیدن کودتای سال 1299 ، قوای دولتی رضا خان از تفرق حاصله در میان نیروهای جنگل سود برده و به حمله علیه جنگلی ها پرداخت . در این میان بسیاری از قوای متفرق جنگل که تحت فشار شدید قرار داشتند پس از یک دوره مبارزه گسترده علیه حکومت رضا خان ، به اردوی دولت تسلیم شدند . خالو قربان خود را سریعا به رضا خان تسلیم کرد و به درجه سرهنگی رسید .
بعد از آن بخش باقیمانده و وفادار به میرزا به اعماق جنگل رفتند . میرزا نیز پس از مدتی به دلیل سرمای بسیارو در زیر برف و بوران در کوههای گیلوا جان به جان آفرین تسلیم کرد . دشمنانش سر او را از بدن جدا کردند و برای رضاخان به ارمغان آوردند . مزار میرزا کوچک هم اکنون در بقعه سلیمان داراب واقع در دهکده سلیمان داراب رشت زیارتگاه عاشقان آزادى و آزادگى است. این بقعه بر آرامگاه سلیمان بن حمزه دارابى بنا شده است. یاد نهضت جنگل هماره در قلب ایرانیان و همه آزادمردان جهان ماندگار است . منابع :
سماک امانى، محمدرضا، میرزا کوچک خان جنگلی ، (گلشن ابرار ) میر ابوالقاسمى، محمد تقى، گیلان از آغاز تا انقلاب مشروطیت فخرایی ، ابراهیم ، سردار جنگل ربانی خلخالی ، شهداى روحانیتشیعه در یکصدسال اخیر، ج1 گلى زواره ، غلامرضا ، مقاله ماه در محاق( مجله پاسدار اسلام )
