با توجه به مشکلات ناشی از کمبود آب، استفاده نادرست از منابع آب در کشور و خشکسالی های مکرر توأم با برداشت بیش از حد آب های سطحی و زیرزمینی از طریق شبکه بزرگی از زیرساخت‌های هیدرولیکی و چاه‌های عمیق، وضعیت آب در سطح کشور به سطح بحرانی رسیده است. به همین بهانه روابط عمومی دانشگاه گیلان گفتگویی را با دکتر مریم نوابیان عضو هیات علمی گروه مهندسی آب دانشگاه انجام داده است که توجه شما خوانندگان ارجمند را به آن جلب می نمائیم.
- وضعیت منابع آب در سال آبی جاری چگونه است؟
افزایش جمعیت و نیاز آبی در مصارف مختلف مورد نیاز انسان، تغییر الگوی مصرف آب در نیازهای شهری، کشاورزی و صنعتی، برداشت بی رویه و غیر اصولی از منابع آب، سد سازی‌های غیر اصولی، تغییرات اقلیمی در راستای کاهش بارش و گرم شدن زمین، خشک شدن تالاب‌ها و منابع آبی، افت سطح منابع آب زیرزمینی و افزیش آلودگی منابع آب و کاهش کیفیت آن برای مصارف مختلف، دلایل و نشانه‌های بحران کم آبی است. سال آبی کشور از مهر ماه هر سال تا پایان شهریور ماه سال بعد است، در سال آبی 1399، شواهد نشان می‌دهد که شش ماه پر بارش کشور در مقایسه با مقادیر بلند مدت، حدود ۳۰ درصد کم‌تر بارش روی داده است. بنابراین حتی اگر بارش‌ها در باقی مانده سال در سطح نرمالی باشد، کمبودی که در شش ماه مهر تا اسفند ماه ایجاد شد، به خصوص در نیمه جنوبی کشور همچون سیستان بلوچستان، هرمزگان، کرمان و جنوب فارس جبران نخواهد شد.
- پیامدهای بحران آب در کشور چیست؟
گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس نشان می‌دهد در نیمی از مناطق شش‌گانه آبی کشور، آب ورودی به سدها شدیدا کاهش پیدا کرده است و درصد پُرشدگی مخازن سدهای کشور 58 درصد گزارش‌شده است. در نتیجه این کم آبی، مشکلات بزرگی پیش‌روی کشور شامل بروز خاموشی در سطح صنایع متمرکز در مرکز ایران، دشواری تامین آب برای بخش کشاورزی در اقصی‌نقاط کشور و افزایش مسائل زیست‌محیطی است. علاوه براین کم آبی به طور خاص در مناطق مختلف کشور عامل بروز چالش‌های دیگری نیز خواهد شد برای مثال در جنوب شرقی و شرق کشور احتمال بروز چالش‌هایی مانند مهاجرت، ناامنی و بیکاری، مشکل تامین آب شهر مشهد، تشدید توفان و گردوخاک، مشکل تامین آب کشاورزی و عدم‌تامین حقابه هیرمند جدی‌تر می‌شود و یا در بخش غربی و جنوب‌غربی مشکلات افزایش ریزگرد، رشد مناقشات بین استان‌ها، مشکل در تامین آب کشاورزی و بروز مشکل در کیفیت آب کرخه و کارون و مساله افت تولید انرژی در نیروگاه‌های برق‌آبی پررنگ می‌شود. در مناطق شمال‌غربی نیز شاهد افزایش مسائل زیست‌محیطی در حوالی دریاچه ارومیه و بروز مشکلاتی در بخش تامین آب بخش کشاورزی خواهیم بود. در استان گیلان نیز گزارش‌ها حاکی از این است که حجم آب ورودی به سد سفید رود نسبت به سال گذشته در این زمان ۵۰ درصد کاهش دارد.
- راهکارهای کاهش آثار بحران آب چیست؟
برای کاهش آثار کم آبی در کشور باید اقداماتی در حوزه اصلاح نحوه تولید و مصرف آب انجام شود و برنامه‌ریزی اصولی، نظارت و اولویت‌بخشی مصارف آب در بخش‌های مختلف صورت گیرد. طبق نظر مرکز پژوهش‌های مجلس، اولویت‌بندی مصارف بخش‌های مختلف و برنامه‌ریزی منابع آب به ترتیب شرب و بهداشت، صنعت، محیط زیست و کشاورزی است که می‌تواند در تدبیر بهتر شرایط سخت پیش‌رو به سیاست‌گذار کمک کند. در عین حال اطلاع‌رسانی و ایجاد آمادگی در اقشار مختلف مردم و ترویج سازگاری با کم‌آبی و خشکسالی، خرید حقابه کشاورزی و اجرای طرح‌های نکاشت با هدف ذخیره آب در پشت سدهای دارای حقابه شرب، اولویت‌بندی در توسعه کشت و تولید محصولات کشاورزی به‌خصوص محصولات استراتژیک، تقویت بیمه‌های کشاورزی با هدف حمایت از معیشت جوامع روستایی مواجه با بحران، تقویت رایزنی با کشورهای همسایه دارای حوضه آبریز مشترک و توجه ویژه به دیپلماسی آب، تجهیز شبکه پایش منابع آب و پایش دقیق تمام مصارف سطحی و زیرزمینی، ایجاد آمادگی در مسوولان کشوری برای مقابله و مدیریت اختلافات و ملاحظات اجتماعی به‌خصوص در حوضه‌های آبریز مرکزی و خلیج فارس و دریای عمان و اقدامات عاجل برای حداقل کردن آسیب به محیط زیست و منابع آب زیرزمینی صورت گیرد.
در راستای مقابله با بحران کم آبی کشور، صرفه‌جویی آب در بخش کشاورزی مقدم بر سایر بخش هاست. در ایران حدود 93 درصد آب کشور به بخش کشاورزی، یک درصد به صنعت، حدود پنج درصد به شرب و نیم درصد به محیط زیست اختصاص دارد. ا‌گرچه صرفه جویی آب در همه بخش ها دلایل معنوی، دینی و عقلی دارد اما صرفه جویی آب صرفا در یک بخش آن هم بخش شرب و خانگی که نسبت به کل مصرف بسیار محدود است، راه بجایی نمی‌برد برای مثال کاهش حدود 10 درصد در مصرف آب کشاورزی معادل حدود 2 برابر کل مصرف آب کشور در بخش خانگی و شرب است. در بخش کشاورزی می‌بایست با افزایش بهره‌وری آب از طریق افزایش راندمان آبیاری، استفاده مناسب از سایر نهاده‌های کشاورزی و انتخاب الگوی کشت متناسب با پتانسیل‌های منطقه، امکان کشت محصولات استراتژیک و مورد نیاز کشور را با توجه به منافع اقتصادی، اجتماعی و به‌خصوص زیست‌محیطی مورد توجه قرار داد.
- راهکارهای کاهش آثار بحران آب در استان گیلان چیست؟
در استان گیلان هر سال بیش از 230 هزار هکتار اراضی شالیزاری زیر کشت برنج می‌رود که حجم آب مورد نیاز آن بیش از پنج میلیارد متر مکعب است که با توجه به بحران آب و کاهش منابع آبی استان، اتخاذ تدابیری درست و اصولی در استفاده از منابع آب موجود، اهمیتی دوچندان دارد. برای کاهش تلفات آب، بهبود ساختار شبکه آبیاری و زهکشی سپیدرود، توسعه شبکه مدرن آبیاری، ارتقاء سازه‌های کنترل و تنظیم آب، پوشش‌دار کردن کانال‌های انتقال و توزیع آب، مدیریت زهکش‌ها برای استفاده مجدد از آب خروجی از اراضی به خصوص با نصب سازه‌های کنترلی جهت ذخیره آب در زهکش و استفاده از آن در مواقع نیاز مورد توجه باشد. بهره‌گیری از سیستم‌های پیش‌بینی سالانه تاریخ بهینه کشت برنج بر اساس شرایط اقلیمی، حجم منابع آب موجود در پایان شش ماهه اول سال آبی و پیش‌بینی بارش در ماه‌های آتی دوره رشد گیاه برنج و ایجاد شرایط و زیرساخت لازم برای کاشت بهنگام مانند ایجاد سامانه زهکشی مناسب، اجرای آبیاری تناوبی در کشت برنج و تطبیق شبکه آبیاری با آن، اجرای طرح تجهیز و یکپارچه‌سازی اراضی در استان، برنامه‌ریزی بهینه برای تخصیص و مصرف آب از منابع آب سطحی و زیرزمینی ضروری است.
آنچه مسلم است برای رفع مشکل منابع آب استان یک راهکار نمی‌تواند راهگشا باشد، بلکه ترکیبی از راه‌حل‌های مختلف می‌تواند با به دوش کشیدن بخشی از کمبود منابع آبی در این راه موثر باشد که از آن جمله می‌توان به افزایش پتانسیل آبی داخل استان، ایجاد ساز و کار بهره‌بردای چندباره از آب قبل از رسیدن به وضعیت کیفی نامطلوب و سپس تصفیه آن جهت سازگاری با تخلیه در محیط زیست و منابع آبی، تعیین سهم آلایندگی منابع شهری، کشاورزی و صنعتی و اولویت‌بندی راهکارهای کاهش منابع آلودگی آب اشاره کرد. کاهش بحران کم آبی با مداخله در مدیریت کیفی آب رویکرد مهمی است که با کاهش آلودگی منابع آب، امکان بهره‌برداری بیشتر از منابع آب موجود را فراهم می‌سازد پس تاکید می‌شود که مقابله با کم آبی صرفا با مدیریت کمیت آب راه به جایی نمی‌برد بلکه باید در خصوص کیفیـت آب نیز برنامه‌ریزی نمود. افزایش سطح آگاهی کشاورزان از کاربرد بهینه آب، استفاده اصولی از کود و سم برای کاهش آلودگی منابع آب، مدیریت استفاده از زهکش‌ها و رونق آب‌بندان‌ها و افزایش پتانسیل منابع آب داخل استان از دیگر راهکارها برای رفع مشکل منابع آب استان گیلان است. آنچه مسلم است عزم استانی برای هم‌افزایی و هم‌راستایی سازمان‌های متولی مسائل آب در راستای جمع‌آوری اطلاعات لازم، هم‌اندیشی با متخصصین آب در حوزه‌های مختلف، بکارگیری علوم و فناوری‌های جدید در پیش‌بینی و تصمیم‌گیری، برنامه‌ریزی و بهره‌برداری از منابع آبی استان در مصارف مختلف ضروری است و نیازمند برنامه‌ریزی مدبرانه وآگاهانه می‌باشدکه از هر گونه سطحی‌نگری باید به دور باشد. تخصیص اعتبارات لازم و استفاده از تمامی امکانات و پتانسیل‌های استان چه در بخش تجهیزاتی و چه در بخش منابع انسانی و انجام پیگیری‌های لازم می‌تواند تخصیص منابع آب به استان و یا شرایط تولید منابع آب داخلی را افزایش دهد تا کمبود آب در این استان کاهش یابد.
