به مناسبت بزرگداشت سی وششمين سالگرد اديب فرزانه استاد دکتر محمد معين

زندگينامه :

يک عمر رنج و تلاش

محمد ، اولين فرزند خانواده بود .  او روز نهم ارديبهشت سال 1297 هجری در يکی از محلات اصلی رشت  به دنيا آمد.  پدر محمد، شيخ ابوالقاسم، طلبه علوم دينی بود و در خواندن درس و آموختن علوم دينی ، عشق و علاقه بسيار نشان می داد ، خصوصا اينکه درسهای زيادی را نزد پدرش " شيخ محمد تقی معين العلما " (جد پدری محمد) آموخته بود. محمد کمتر پدر را می ديد. شيخ ابوالقاسم دائم پای درس عالمان مشهور شهر بود. او می دانست که هم پدر و هم مادرش از بيماری سختی رنج می برند. اين موضوع  را هرگاه که سر شب به تماشای نماز خواندن پدر می نشست ، حس می کرد. چشمان پدر گود افتاده بود و دائم از خداوند طلب شفا و آمرزش می کرد. محمد می شنيد که پدر، برای شفای مادر هم دعا می کند . اهل خانه، بارها پدر و مادر محمد را نزد طبيب برده بودند ؛ اما داروها اثری نداشت. کار، به جايی رسيد که تصميم گرفتند برای مراقبت بيشتر از پدر محمد، او را به خانه يکی از اقوام ببرند. چند روزی آنجا ماند و به ظاهر، حالش کمی بهتر شد، اما محمد، خيلی دلتنگ پدرش بود. يک شب ، با اصرار، از اطرافيان خواست او را نزد پدر ببرند تا او را ببيند. همين کار را کردند. آن شب ، تا صبح پيش پدرش ماند و از بهبود نسبی حال پدر، خوشحال شد؛ اما صبح همان روز بدترين خبر عمرش را شنيد. مادر محمد غافلگيرانه فوت کرده بود. فقدان مادر همه وجودش را آزرد. او مونس تنهايی محمد بود، البته اين، پايان کار نبود. خبر مرگ مادر، تاثيری عميق بر روحيه پدر گذاشت. چند روز بعد، حال پدر بدتر شد. هنوز 5 روز از فراق مادر نگذشته بود که صدای شيون و زاری اطرافيان خبر شوم ديگری را برای او آورد. پدر هم از دنيا رفت. محمد وقتی در آغوش پدر بزرگش می گريست، انگار با گوش دل می شنيد که اطرافيان با نگاه هايشان به او اشاره می کنند و می گويند : « طفلک چقدر زود پدر و مادرش را از دست داد...» پدر بزرگ محمد، شيخ محمد تقی معين العلما از بزرگان رشت بود. او با مهربانی فراوان ، مراقبت و تربيت محمد و برادر کوچکترش علی را به عهده گرفت. محمد مثل پدر کنجکاو بود و اهل درس ، بحث و تلاش . او اولين درسهايش را از پدر بزرگش آموخت و سپس، محمد تقی معين العلما اورا به مکتب فرستاد. در اين هنگام، اوضاع شهر رشت ، چندان مساعد نبود. ميرزا کوچک خان جنگلی ندای اعتراضش را نسبت به شرايط نابسامان ايران بلند کرده و مبارزات ضد حکومتی خودش را آغاز کرده بود. انگليسی ها در اطراف رشت سنگربندی کرده بودند. در اين شرايط، مکتب خانه ها هم به حالت نيمه تعطيل در آمده بود. در چنين اوضاعی بود که خانواده  محمد برای مدتی مجبور به ترک شهر شدند و به يکی از روستاهای اطراف رفتند و وقتی اوضاع عادی شد به شهر رشت برگشتند. محمد، دوباره راهی مکتب شد. او با شوق فراوان فراگيری را آغاز کرد. صرف ونحو عربی و علوم مختلف دينی را نزد پدر بزرگ و مرحوم سيد مهدی رشت آبادي  فرا گرفت. در آن هنگام مکتب خانه های قديمی ، آرام آرام  تبديل به مدارس امروزی می شد. محمد در کلاس سوم ابتدايی نشست و 3 سال بعد، موفق شد تصديق نامه نهايی دوره ابتدايی را بگيرد. او سپس توانست کلاس چهارم متوسطه را نيز با موفقيت به اتمام برساند، اما در رشت، کلاس پنجم متوسطه وجود نداشت. در اين ميان اداره معارف گيلان هر سال، چند نفر از شاگردان ممتاز را انتخاب می کرد و آنها را راهی تهران می ساخت تا در آنجا پنجم متوسطه را نيز به اتمام برساند. هزينه ماهانه اين انتخاب هر ماه 10 تومان بود و محمد جزء اين افراد انتخاب شد. محمد، ابتدای ورود به تهران در مدرسه دارالفنون ثبت نام کرد و وارد کلاس پنجم متوسطه شد. يک سال تمام در غربت و تنهايی درس خواند. در اين مدت، گاه و بيگاه خبرهايی از خانواده اش به او می رسيد. درپايان سال تحصيلي، پدر بزرگ به ديدنش آمد ؛ مدتی در تهران ماند و بعد از پايان امتحانات، با هم به رشت برگشتند ؛ او به وضوح می ديد پدر بزرگ، ديگر شور و حال سابق را ندارد. او ضعيف و مريض شده بود. بين راه چندين مرتبه حال پدر بزرگ بد شد. در رشت، تصميم گرفتند برای بهبودی حال معين العلما مدتی او را به آستان اشرفيه بفرستند تا شايد با تغيير آب و هوا، وضعيت او مساعد تر گردد. سال تحصيلی شروع می شد و محمد، مجبور بود دوباره به تهران بازگردد. پدر بزرگ با همه ضعفی که داشت با زحمت خودش را برای بدرقه محمد رساند. دوری از پدر بزرگ در اين حال و روز برای محمد بسيار تلخ بود. 6 ماه از سال تحصيلی نگذشته بود که نامه ای از عمويش رسيد که خبری تلخ و ناگوار را برای محمد به همراه داشت ، پدر بزرگ فوت کرده بود و اين برای محمد دردی جانکاه بود. «ای يگانه مقصود من در زندگانی ، ای کعبه آمالم، ای مهمترين واسطه از وسايط حياتم، ای کسی که آنقدر برگردن من منت نهاده ای و ای کسی که اکنون خوش در زير خاک آرميده اي، از اين هجران ابدی و فراق دائمی پيوسته در سوز و گدازم و از اين جدايی می سوزم و می سازم و با روان پاکت در راز و نيازم...»

 از يادداشتهای معين در شب 13 فروردين 1310

محمد معين، سال 1310 دوره متوسطه را هم به اتمام رساند وسپس در رشته فلسفه و ادبيات مدرسه عالی دارالمعلمين تهران ثبت نام کرد. در اين دوره بايد 3 سال درس می خواند. او دانشجويی بسيار صبور، با حوصله و جدی بود. سال سوم آنقدر به زبان فرانسوی تسلط پيدا کرد که يک بار در حضور لرد بايرون – شاعر معروف فرانسوی – سخنرانی کرد. اين کار او باعث تعجب و تشويق فراوان همه استادان و دانشجويان شد. در سال 1313 رساله ای به زبان فرانسه ارائه داد و موفق به گرفتن ليسانس ادبيات و فلسفه با نمره ممتاز شد. در سال 1314 به خدمت سربازی فراخوانده شد و بعد از اتمام اين دوره ، به عنوان دبير يکی از دبيرستان های اهواز، به خوزستان رفت. محيط آرام اهواز باعث شد او با پشتکاری بی نظير به تحقيق و تاليف بپردازد. رساله ای تحقيقی با عنوان "حافظ شيرين سخن" نوشت و "روان شناسی تربيتي" نوشته " علی الجارح " و " مصطفی امين"  را از عربی به فارسی و «ايران از آغاز تا اسلام» نوشته پروفسور گريشمن را از انگليسی به فارسی ترجمه کرد. در اين ايام، عده ای از باستان شناسان فرانسوی برای حفاری به شوش آمده بودند. محمد معين به ديدار آنها شتافت. برايش جالب بود که از نزديک با کار آنها آشنا شود. سرپرست هيات فرانسوی به محمد معين گفت : « لهجه های محلی ايران کم کم دارند، مغلوب لهجه مرکزی می شوند. ممکن است مدتی طول نکشد که اثری از اين لهجه ها باقی نماند...» اين حرف تاثير عميقی بر معين گذاشت و با خودش فکر کرد: « وظيفه ماست که يادگاری لهجه های محلی را حفظ کنيم... بايد همه اصطلاحات ، لغات ، امثال و حکم فارسی را از همه جای ايران جمع آوری و تدوين کنيم ... » محمد معين چند رساله ديگر مانند " گنجينه شوش" و " داستان هاروت و ماروت " را تاليف کرد. وزير فرهنگ وقت، با مشاهده علايق فراوان معين، مقدمات انتقال او را به تهران فراهم کرد و در سال 1318 در سمت معاونت اداری دانشسرای مقدماتی و دبيری دانشسرای عالی به تهران منتقل شد. محمد معين پس از ورود به تهران در دوره دکترای زبان و ادبيات فارسی ثبت نام کرد. شهريور ماه 1321 در ميان خيل عظيم استادان و دانشجويان ، مراسم دفاع از رساله دکترای زبان و ادبيات فارسی از سوی محمد معين انجام شد. استاد راهنمای او ملک الشعرای بهار بود . نتيجه جلسه اين بود: « رساله آقا محمد معين از هر حيث قابل تمجيد و تحسين است و با قيد "بسيار خوب" تصويب می شود و آقای محمد معين در زبان و ادبيات فارسی ، دکتر شناخته شد. به ايشان تبريک می گوييم...» دکتر معين در همين سال (1321) با دختر امير جاهد، مدير سالنامه پارس ازدواج کرد که ثمره ازدواج آنها 4 فرزند بود. ... آشنايی دکتر محمد معين با استاد علی اکبر دهخدا ، سرآغازی برای يک کار عظيم ادبی ديگر بود ، يعنی تدوين لغت نامه دهخدا. دکتر معين جايگاه ويژه ای نزد استاد دهخدا داشت به گونه ای که علامه دهخدا، در وصيتنامه اش نوشت : « به ورثه خود وصيت می کنم که تمام فيشهای چاپ نشده لغت نامه را که ظاهراً بيش از يک ميليون است و از الف تا ياء نوشته شده... به عزيزترين دوست من، آقای دکتر معين بدهند که مثل سابق به چاپ برسد و اين زحمتی جانکاه ، حداقل معادل نصف تاليف است...» همکاری با علامه دهخدا ، علاقه شديدی در دکتر معين ايجاد کرده بود که دست به تاليف فرهنگی جامع بزند که مانند دايره المعارفی بزرگ، نياز افراد مختلف را بر طرف سازد. او شروع  به فيش برداری کرد. از پيش هم حدود 300 هزار فيش تهيه کرده بود. دکتر معين برای تدوين فرهنگ فارسی نزديک به 400 نفر از دانشجويانش را به کار دعوت کرد. سپس به جستجو در شيوه های مختلفی که در دنيا رواج داشت، پرداخت سرانجام با تلاش فراوان ، چاپ فرهنگ فارسی در سال 1342 شروع شد... چند سال بعد دکتر معين، پس از سالها تلاش و کوشش و تحقيق، يک روز صبح در جلسه مدافعه يکی از دانشجويان دانشگاه تهران، ناگهان به کف اتاق افتاد و بيهوش شد. پزشکان پس از معاينه های فراوان متوجه ضايعه ای شدند که در مغز دکتر به وجود آمده بود. با وجود سعی و تلاش فراوان، هيچ بهبودی در حال او حاصل نشد. ماهها در بيمارستان بستری شد، اما هيچ گونه واکنشی ناشی از بازگشت فعاليت ادراک، در او مشاهده نشد. سالها گذشت، بی آن که دکتر معين بتواند هوشياری اش را به دست بياورد. آخرين گزارش از آخرين روزهای حيات استاد - «... در اتاق 314 بيمارستان فيروزگر، مردی خفته که 4 سال و پنج ماه است خاموشی گزيده و تنهايی اختيار کرده است... او دکتر معين، استاد دانشگاه تهران  ، رئيس سازمان لغت نامه دهخدا و مولف کتب فراوان تحقيقی است... هميشه خاموش است و با چشمان درشتش نگاه می کند به همه کس، ولی نمی شناسد. چشمهايی که روزی خطوط مبهم کتابها را می جست، فقط  نگاه است. نگاه  سرد و  بی روح، هيچ کس را نمی شناسد، نه همسر و نه فرزندانش را. به گفته ی همسرش :  محمد فقط پسر بزرگمان را می شناخت وقتی او را می ديد، اشک از چشمانش سرازير می شد، حرف نمی زد چون قادر به حرف زدن نبود... همسر مهربانش روزی چند بار به بيمارستان سرکشی می کرد و غذا ها و لوازم مورد احتياج را به او می رساند. او هميشه به بهبودی معين اميدوار بود. ساعتها کنار شوهرش می نشست و به او می نگريست ، به جسمی سرد و بی روح که زنش را نمی شناخت و فقط او را نگاه می کرد. ولی همسرش اميدوار، که معجزه ای رخ دهد: « من ايمان دارم... من شبهای درازی را برای او دعا کرده ام. خداوند به من رحم خواهد کرد. من ايمان دارم که او خوب خواهد شد و به خانه اش باز خواهد گشت. اتاق کارش، يادداشت هايش، آنها همه فيشها و کتابها منتظراو هستند. او خوب خواهد شد و به همين اتاق باز خواهد گشت و پشت ميز کارش خواهد نشست. او هنوز کارهای زيادی در پيش دارد که ناتمام مانده است.او کار دارد. خداوند او را شفا خواهد داد من ايمان دارم...» و حالا، اين ايمان اوست که هر روز چند بار او را به بيمارستان می کشاند. راستي، زنی مثل او بايد خيلی قدرت و ايمان داشته باشد... اما... سرانجام در حالی که استاد از شدت بيماری وزنش به 17 کيلو رسيده بود، در نيمروز گرم سيزدهم تير ماه 1350 دفتر حياتش بسته شد. از مرحوم دکتر معين مقالات و کتابهای فراواني، همراه با تصحيح متون ادبی با حاشيه نوسی و اضافات ، ترجمه کتاب از زبانهای عربی و انگليسی و زبانهای باستانی به جای مانده است. موضوع اغلب مقاله های دکتر معين، لغت و دستور زبان فارسی ، مباحث و مسائل ادبی ، تاريخ ادبيات و زبان ، تاريخ و فرهنگ ،  کتاب شناسی ،  فلسفه و ... است