کتاب «اسناد  گیلان در دوره مشروطیت (مجلس دوم تا پنجم شورای ملی)» پژوهش دکتر عباس پناهی عضو هیات علمی دانشگاه گیلان در انتشارات کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی منتشر شد.

اسناد حاضر به جهت این که بازگو کننده تاریخ مردمی و توده ای مردم گیلان هستند، حائز اهمیت اند. کتاب شامل اسناد و مکاتبات مردمی به مجلس شورای ملی از سال 1288 تا 1303خورشیدی یکی از حساس ترین دوره های حیات تاریخی گیلان همراه با آغا عصر مدرنیته است. از بین بیش از پنج هزار عریضه مردم به مجلس شورای ملی مورد پژوهش قرار گرفته است.

انقلاب مشروطه با وجود این­که با تلاش‌های روشنفکران و گروه‌های جدید اجتماعی به بار نشست، اما نتوانست در برابر محافظه­کاران به یک باره در ساختار نظام اجتماعی و اقتصادی تغییرات اساسی ایجاد کند؛ در نتیجه قدرت گرفتن دوباره‌ مالکان موجب فشار مضاعف بر دهقانان و گروه‌های خرده پای اجتماعی گشت. تداوم این فشارها و هم­دستی گروه‌های ذی­نفوذ با آنها موجب پدید آمدن انبوه عریضه­ها به مجلس شورای ملی گردیده است؛ به طوری که شکوائیه‌های مِلکی بخش زیادی از عریضه‌های مورد بررسی را شامل می‌شود.اسناد و عریضه‌های مورد بررسی حاضر فاصله زمانی سال‌های 1288 تا حداکثر 1303خورشیدی را شامل می‌شود. با این حال از نظر کمیت بیشتر عریضه­ها مربوط به سال‌های پیش از نخست وزیری رضاخان است.از نظر دسته­بندی می‌توان اسناد حاضر را در شش محور دسته­بندی نمود؛ دسته نخست اسناد مربوط به عریضه‌های ملکی است؛ بخش زیادی از اسناد حاضر عریضه ­هایی را تشکیل می‌دهد که در آن به ویژه مردم عادی و رعایای بی­سر پناه به دلیل این­که حقوق ملکی آنها ضایع شده بود و در مرکز ایالت، گوش شنوایی برای شنیدن حرف‌های آنان وجود نداشت، به مجلس شورای ملی عریضه می‌نگاشتند و استدعای رفع مشکل­شان را داشتند.دسته دیگر اسناد مربوط به عریضه­ هایی است که مردم از مجلس شورای ملی و دوایر دولتی، دادرسی و رفع ظلم و ستم از حاکمان و مالکان را طلب می‌کردند. محور دیگر عریضه­ ها، دادخواهی اصناف، گروه­ها، مردم و به ویژه بازرگانان و ماهیگیران از نفوذ اقتصادی و انحصاری روسیه در گیلان و فشار بر مردم گیلان است. دسته دیگر عریضه­ ها، شکوائیه مردم از ضعف مدیریت ادارات دولتی، فساد آنها، تعویق حقوق و مزایای کارمندان دولتی و به طور کلی نارسایی نظام بروکراسی دولت مرکزی در گیلان بود. بخش دیگری از عریضه­ ها، شکایت تجارت­ خانه ­ها و مردم از دولت به مجلس و تقاضای دریافت طلب خود از دولت را دربرمی­گیرد؛ زیرا دولت به بهانه‌ فقدان پول از پرداختن بدهی خود به مردم شانه خالی می‌کرد.در بین اسناد و عریضه‌های موجود، تعداد اندکی از اسناد در ارتباط با جنبش جنگل به چشم می‌خورد.اسناد یاد شده می‌توانند نقش مهمی در تحلیل و توصیف اوضاع اجتماعی، فکری و اقتصادی گیلان در سال‌های پس از مشروطه تا به قدرت رسیدن رضاشاه داشته باشد.