تاملی در دیدگاه امام خمینی درباره مناجات شعبانیه

در طول سال ، برخی از روزها و شب ها و ماه ها را بسیار پر فروغ و درخشان می یابیم و لحظاتشان را معطر و فضایشان را سرشار از معنویت مشاهده می کنیم. از میان روزها ، مبعث ، غدیر ، فطر و قربان ، و از میان شب ها « لیله القدر » ، و در جمع ماهها ، رجب و شعبان و رمضان ، از آن جمله اند.

این ایام ولیالی و ماهها به دلیل فیض و نور و رحمتی که در تمام لحظاتشان جاری می باشد ، بهترین فرصت ها برای ارتباط معنوی با مبدا وجود وذکر و مناجات و راز و نیازهای خالصانه و عاشقانه محسوب می شوند.

هم اینک در ماه شریف « شعبان » قرار داریم و در معرض بارش انوار قدسی قرار گرفته ایم وبستر وزمینه های مساعدی می یابیم تا دل را از زنگارهای غفلت و معاصی پاک کنیم و به زیور ذکر و مناجات بیارائیم و با مراقبت ها و آماده سازی های معنوی ، به استقبال ماه مبارک و پرفیض و رحمت « رمضان » بشتابیم .

در اندیشه و کلام حضرت امام خمینی (ره ) درباره اهمیت ماه شعبان و راز و نیاز و ذکر و دعا در آن ، و نیز « مناجات شعبانیه » رهنمودهای بیدار کننده ای می یابیم که تامل در زوایای آن ضروری و لازم می باشد و ما را در بهره برداری از لحظات این ماه عزیز و بزرگ مهیا و آماده می سازد.

مفاهیم عرفانی ، از « ادراک » تا « ایمان»

در ماه شریف شعبان هستیم ، و مناجات شعبانیه از بزرگترین مناجات و از عظیم ترین معارف الهی و از بزرگ ترین اموری است که آنهایی که اهلش هستند می توانند تا حدود ادراک خودشان استفاده کنند.

عناوین مسائل الهی و مسائل عرفانی ، عناوین سهلی است که هر کس گمان می کند که این عناوین را فهمیده است ، و امور استدلالیه برهانیه هم در عین حالی که دقیق است ، لیکن سهل الادراک است . بعد از قیام برهان ، و به دنبال آن رساندن حاصل این عناوین و نتیجه این برهان به قلب مشکل تر است ، که  به آن « ایمان » گفته می شود، و چه بسا که اصحاب برهان به این مرتبه از ایمان نرسیده باشند. این یک مسئله ای است که باید با تلقینات و تکرار و ریاضات به قلب رساند . » (1)

در کلام حضرت امام خمینی نیک بیندیشیم . آن عارف واصل ، پس از آن که نام ماه شعبان را به میان می آورد و از آن به شرافت یاد می کند ، بسیار سریع از « مناجات شعبانیه » سخن به میان می آورد و آن را « بزرگترین مناجات » و « عظیم ترین معارف الهی » می نامد. آنگاه بلافاصله به مسائل عرفانی می پردازد تا به این وسیله مناجات شعبانیه را منبع عظیم « عرفان ناب اسلامی » معرفی کند و اذهان و افکار را به مهمترین معارف نهفته در این مناجات و مفاهیم والا و شریف علم عرفان متوجه سازد.

وقتی سخن از عرفان اسلامی به میان می آید ، یکی ازمهم ترین مسائل آن که عبارت است از سهل الادراک بودن مفاهیم و عناوین عرفانی، مطرح می گردد. این عناوین در نگاه اولیه و به دنبال آن اقامه براهین واستدلال ها ، برای کسی که در موضوع عرفان به مطالعه و تدقیق و تحقیق می پردازد ، بسیار سهل و سریع ادراک می شود و او در می یابد که عناوین و اصطلاحات علم عرفان چه می خواهند و چه می گویند. لکن این « ظاهر » حقیقت عرفان اسلامی است و آنچه باید به آن رسید ، جوهره عرفان و حاصل و نتیجه عرفان می باشد که این ثمرات باید در جان و دل و روح وارد شود و صرف ذخیره سازی آن در ذهن و فکر ، کافی و کارساز نمی باشد.

کسی می تواند به حقیقت عرفان برسد که مفاهیم ژرف این علم الهی را در قلب و جان و روحش وارد سازد و خود را در عمل « عارف » به خدا بیابد و تمام خصال و مشخصه های عارفان واصل و عاشقان دلسوخته و واله و سرگشته را در تمام زوایای وجود خود به تسری درآورد.

تمثیل
حضرت امام خمینی برای نشان دادن تفاوت « ادراک » و « ایمان » در عرفان اسلامی ، از لسان « تمثیل » مدد می گیرد تا واقعیت این تباین و تفاوت آسان تر چهره نمایان سازد : « شما ملاحظه می کنید که به حسب ضرورت یک کسی که مرده است ، از اوبه انسان ضرری وارد نمی شود ، لکن الا بعض اشخاص ، دیگران اگر چنانچه در یک قبرستانی باشند و کسی نباشد یا به یک مرده ای همجوار باشند در غسالخانه و تنها باشد می ترسند. برای اینکه ، آن برهان و ضرورت عقلی به دل نرسیده است ، آن معنایی که عقل ادراک کرده است ضرورت هم دارد ، لکن به دل نرسیده است . لکن آن هایی که مثلا مرده شور هستند و سر و کار دارند با مرده ها ، از باب این که تکرار شده است این مطلب بینشان ، به قلبشان رسیده است و آن ها خوفی ندارند. در مسائل اسلامی هم و مسائل عقلی هم همین طور هست ، چه مسائل عقلی هست که با برهان ، با برهان قوی ثابت است ، لکن در انسان تاثیر نکرده است ، برای این که نتیجه برهان به عقل رسیده است ، لکن به قلب وارد نشده است ، ایمان به آن نیست ، عقل او را ادراک کرده است ، لکن قلب به او ایمان نیاورده است . » (2)

حضرت امام خمینی از این تمثیل ، نتیجه گیری عرفانی می کند و به این واقعیت تنبه می دهد که عرفان اسلامی مندرج در قرآن و رهنمودها و تعالیم ائمه دین (ع ) به سهولت، درک ذهنی و عقلی می شود ، لکن به راحتی به دل وارد نمی شود :« چه بسا مسائل عرفانی که در قرآن و این مناجات های ائمه اطهار سلام الله علیهم و همین مناجات شعبانیه مسائل عرفانی هست که اشخاص ، فلاسفه ، عرفا تا حدودی ممکن است ادراک کنند ، بفهمند عناوین را ، لکن آن ذوق عرفانی چون حاصل نشده است ، نمی توانند وجدان کنند . »(3)

آن فاصله ای که بین « ادراک » و « ایمان » در مسائل و مفاهیم عرفانی وجود دارد و برای نیل به حقیقت و اصل و سرچشمه عرفان فاصله زیادی محسوب می شود ، چیزی است که در « عرفان نظری » و « عرفان عملی » نمایانده می شود. آنچه در عرفان نظری مطرح می باشد ، علم به عرفان و تعالیم و معارف و دستورالعمل های عرفانی است که در مجموع به صورت یافته ها و ادراکات در خزائن ذهن و فکر متمرکز می گردند. لکن در عرفان عملی ، مراحل سیر و سلوک و مراقبه و محاسبه و جهاد اکبر و شیوه های مهار تمایلات تند و وقفه ناپذیر نفس پیموده می شود و مراتب و درجات و مقامات عرفانی طی می گردد و عارفان را به قطع همه تعلقات و وابستگی ها و ترک صفات نکوهیده اخلاقی و رفتاری و اجتناب از معاصی و گناهان موفق و پیروز می سازد.

در عرفان عملی ، انسان به مرور به خدا نزدیک می شود و پس از زدودن زنگارهای معاصی وگناهان از دل و زایل کردن صفات مذموم اخلاقی و عملکردهای تباهی آفرین در عرصه های مختلف حیات فردی و اجتماعی ، به « تقوا » می رسد و در کمند « عشق » گرفتار می شود و هر چه بیشتر عاشق و دلباخته معشوق ازلی گردد ، بیشتر به مراتب تقرب الی الله نزدیک می شود و به مرور به مقام « فنا » نائل می آید و همه هستی خود را ذوب و محو در ذات مقدس الهی می یابد.

عظمت مناجات شعبانیه

حضرت امام خمینی رضوان الله تعالی علیه به گزیده ای از مناجات شریف شعبانیه نظر می دوزد و مقدمات مزبور را با آن تطبیق می دهد : « الهی هب لی کمال الانقطاع الیک وانر ابصار قلوبنا بضیا نظرها الیک حتی تخرق ابصارالقلوب حجب النور فتصل الی معدن العظمه و تصیر ارواحنا معلقه بعز قدسک الهی واجعلنی ممن نادیته فاجابک و ناجیته فصعق لجلالک » (خدایا کمال انقطاع به سوی خودت را به من عطا گردان ، و دل و دیده ما را نورانی کن به تابش نظر خود به آن ، تا دیده های دل پرده های نور را بدرد و به سرچشمه عظمت تو برسد ، و ارواح ما به عز قدس تو آویخته گردد. خداوندا ، از آنانم قرار داده که چون ندا در دهی پاسخ تو را گوید و چون به او توجه کنی ، از جلال و عظمت تو بیهوش گردد و غریو برآرد . (4)

همین جملاتی که در این مناجات بزرگ است و بعض جملات دیگری که در آن هست ، مسائلی است که به حسب ظاهر سهل است و واقعا ممتنع است ، ریاضات بسیار می خواهد تا انسان بتواند بفهمد….. این از دعاهایی است که من غیر از این دعا ندیدم که روایت شده است ، همه ائمه این دعا را ، این مناجات را می خواندند ، این دلیل بر بزرگی این مناجات است که همه ائمه این مناجات را می خواندند…. این ها چیزهایی است که دست ماها از آن کوتاه است ، و دعا کنید که خدای تبارک و تعالی به ما توفیق بدهد که در این ماه شریف و ماه شریف رمضان از این مسائل هم حظی ولو یک جلوه کوچکی در دلها و قلبهای ما واقع بشود . » (5)

در این عبارت ، اولین موضوع مورد توجه و نظر حضرت امام خمینی (ره ) ، عظمت و بزرگی مناجات شریف شعبانیه است . این عظمت از طریق گستردگی توجه و نظر و قرائت این مناجات توسط ائمه اطهار(ع ) و روایات متعددی که از جانب آن مطهران درباره جایگاه و اهمیت آن ثبت و ضبط شده و تشویق و ترغیب های فراوانی که به شیعیان برای بهره برداری از آن شده است ، نمایانده می شود.

سترگی و عظمت مناجات شعبانیه را در مشخصه های دیگری نیز باید به نظاره نشست که یکی از آنها « معارف عمیق » آن می باشد. این مناجات زیباترین و بلندترین مفاهیم والای اخلاقی و معنوی و عرفانی را در دل خود جای داده است . مفاهیم و معارفی که هر داعی و مناجات کننده را به تامل و تفکر وامی دارد و به تلاش و کنکاش علمی و مراقبت های ویژه عملی فرا می خواند تا در پرتو حرکت اول دریابد که این دعای شریفه از تعالیم و آموزش های ژرف و عمیق برخوردار می باشد که باید در تمام عبارات و واژه ها و مفاهیم آن درنگ و تامل ورزید و به اندیشه و تفکر نشست . و در پرتو حرکت دوم ، درمی یابد که باید به عرفان عملی روی بیاورد و به جهاد اکبر بپردازد و با مراقبه و محاسبه های دقیق از رفتار و سلوک و حرکات و سکنات و عملکردهای مختلف فردی و اجتماعی و سیاسی خویش ، مراتب رشد و کمال را طی نماید و آئینه جان و روحش را از زنگارهای معاصی و گناهان و صفات و خصایل ناپسند اخلاقی پاک کند و به تقوا و وارستگی برسد.

متن مناجات شعبانیه

منابع:

۱ ـ صحیفه امام , از انتشارات موسسه تنظیم و نشر آثار حضرت امام خمینی , ج ۱۷ , ص ۴۵۶

۲ ـ همان مدرک , ص ۴۵۶ و ۴۵۷

۳ ـ همان مدرک , ص ۴۵۷

۴ ـ مفاتیح الجنان , مناجات شعبانیه , از اعمال مشترک ماه شریف شعبان .

۵ ـ صحیفه امام , ج ۱۷ , ص ۴۵۸