جايگاه علمی و معنوی حضرت فاطمه معصومه (عليها السلام)(1)

مقدمه 
 با ظهور و گسترش دين اسلام، رشد و بالندگی زنان در پرتو «قوانين الهي» آغاز گرديد. خداوند، ارزش وجودی زنان را بيان کرد و پيامبر اسلام با آزاد ساختن زنان از قيد و بندهای جاهلی و سوق دادن آنان به سوی ارزش ها و کمالات انساني، شخصيت واقعی آنان را به جامعه بشری معرفی کرد. زنان بزرگوار خاندان عصمت و طهارت (عليهم السلام) که در دامن ولايت و امامت بزرگ شده اند، همگی به ارزش های والای انسانی آراسته بوده و به عنوان نمونه های برجسته اخلاقی برگزيده شده اند.
بررسی زندگانی و سيره اين بانوان، بيانگر اين مطلب مهم است که «تقوا» و «عمل صالح» مهم ترين شروط برای رسيدن به مقامات عالی است و در اين راه، ميان زن و مرد فرقی نيست. بهترين راه برای رسيدن به «کمال»، الگو پذيری از کسانی است که به مقام «قرب الهي» نايل آمده و از طريق اصلاح خود، به هدف نهايی رسيده باشند.
حضرت فاطمه معصومه (عليها السلام) يکی از بانوان با فضيلت و والا مقام خاندان پيامبر (صلی الله عليه و آله و سلم) است که به مقامات بالای علمی و معنوی رسيد و الگويی کامل برای تمام زنان است.
در اين پژوهش با سؤال اصلی «مهم ترين ويژگی های علمی و معنوی حضرت فاطمه معصومه (عليها السلام) کدام اند؟» به بررسی دوران زندگانی آن حضرت پرداخته، جايگاه علمی و معنوی اين بانوی گران قدر را بررسی می کنيم.

از ولادت تا عروج
 آن حضرت در اول ذی قعده سال 173 ق، در مدينه منوّره به دنيا آمد.(1) پدر بزرگوار ايشان، امام موسی بن جعفر (عليه السلام) و مادر گرامی شان، نجمه خاتون است.(2)
نجمه (عليها السلام) از بانوان با فضيلتی است که در نزد اهل بيت (عليهم السلام) از جايگاه والايی برخوردار بود و پس از سپری شدن 25 سال از تولد يگانه فرزندش حضرت رضا (عليه السلام)، خداوند اين دختر والاگهر را به وی ارزانی داشت.
در ميان مورخان درباره تعداد فرزندان حضرت موسی بن جعفر (عليه السلام) و اين که چند نفر از ايشان «فاطمه» نام داشته اند؛ اختلافاتی هست. شيخ مفيد، تعداد فرزندان آن حضرت را 37 نفر ذکر کرده است که دو نفر از دختران ايشان، فاطمه کبرا و فاطمه صغرا نام داشتند.(3) سبط ابن جوزي- دانشمند معروف اهل سنت در قرن هفتم- به هنگام شمردن اولاد امام کاظم (عليه السلام) از چهار دختر آن حضرت به نام های فاطمه کبرا، فاطمه وسطا، فاطمه صغرا و فاطمه اُخرا، ياد کرده است.(4) حضرت معصومه (عليها السلام) همان «فاطمه کبرا» است که در قم مدفون است.(5) بنابر اتفاق نظر شيعه، اين بانوی بزرگوار بعد از امام رضا (عليه السلام) از ديگر فرزندان حضرت موسی بن جعفر (عليه السلام) فاضل تر و دارای مقامی شامخ تر است و کسی هم سنگ او نيست.(6)
دوران حيات حضرت فاطمه معصومه (عليها السلام) با خلافت عباسی هم زمان بود. بنی عباس که با ادعای وابستگی نسبی به خاندان نبوت روی کار آمده بودند، بعد از تثبيت پايه های حکومت خويش، بيش از همه بر فرزندان و نوادگان پيامبر (صلی الله عليه و آله و سلم) و شيعيان ستم روا داشتند و نسبت به آنها از هيچ خشونتی دريغ نورزيدند؛(7) به گونه ای که امام کاظم (عليه السلام) سال ها رنج تبعيد و زندان را تحمل کرد و دوران کودکی حضرت معصومه (عليها السلام) با نگرانی از وضعيت پدر و سال ها دوری از ايشان سپری شد. در سال 183 ق، حضرت موسی بن جعفر (عليه السلام) در زندان هارون الرشيد به شهادت رسيد.(8) پس از اين اتفاق، کليه دختران آن حضرت- از جمله حضرت فاطمه معصومه (عليها السلام)- بنا به وصيت پدر، تحت سرپرستی امام رضا (عليه السلام) قرار گرفتند. امام هفتم (عليه السلام) در اين وصيتنامه می فرمايد:
«هيچ يک از دخترانم را نبايد برادران مادري، سلاطين و يا عموهايشان شوهر دهند، مگر با نظر و مشورت حضرت رضا (عليه السلام)، اگر بدون اجازه او به چنين کاری اقدام کنند، با خدا و رسول خدا مخالفت ورزيده اند و در سلطنت خدا منازعه کرده اند؛ زيرا او به مصالح قومش در امر ازدواج آگاه تر است. پس هر کسی را او بخواهد، تزويج می کند و هر کسی را او نخواهد، تزويج نمی کند».(9)
پس از شهادت امام موسی کاظم (عليه السلام) مقام امامت و جانشينی آن حضرت، به امام رضا (عليه السلام) رسيد. پس از مرگ هارون الرشيد و درگيری امين و مأمون بر سر قدرت، آرامشی نسبی برای امام رضا (عليه السلام) فراهم شد تا فرصت يابد به رسالتی که در نشر مبانی صحيح اسلامی ميان امت بر عهده داشت، قيام و اقدام کند.(10) آن حضرت در سايه شرايط مناسبی که فراهم شده بود، به طور علنی امامت خويش را بيان می کرد و حکومت را غاصب می دانست.
با کشته شدن امين و به قدرت رسيدن مأمون، مشکلات فراوانی در برابر اين خليفه جديد قرار داشت. مأمون به سبب از دست دادن محبوبيتش در ميان خاندان عباسی و همچنين گرايش مردم به علويان و شورش هايی که در حمايت از علويان بر پا می شد، به دنبال راه حلی بود تا مشروعيت حکومت خويش را اثبات کند. برای اين منظور، وی با زيرکی مسئله «ولايتعهدی امام رضا (عليه السلام)» را مطرح کرد و آن حضرت را مجبور ساخت تا مدينه را به جانب خراسان ترک کند.
مأمون، امام (عليه السلام) را مختار کرده بود تا در سفر به خراسان، هر کدام از افراد خانواده اش را می خواهد، همراه خويش بياورد؛ اما آن حضرت به سبب نارضايتی از ترک مدينه، هيچ يک را با خود همراه نکرد. ايشان قبل از حرکت، خاندان خود را گرد آورد و از آنان خواست برای او گريه کنند و فرمود: «من ديگر به ميان خانواده بر نخواهم گشت».
آن گاه وارد مسجد رسول خدا شد تا با پيامبر (صلی الله عليه و آله و سلم) وداع کند. آن حضرت چندين بار وداع کرد و باز به سوی قبر جدّش بازگشت و با صدای بلند گريست.(11)
با رفتن امام رضا (عليه السلام) از مدينه، بار ديگر غم و اندوه بر خاندان ايشان حاکم گشت و نگرانی هايش افزون شد. دختران امام کاظم (عليه السلام) نيز هر يک بنا به توانايی و تکليف خويش، مسئوليت های مهمی را ايفا کردند و به تشريح ديدگاه امامت و ولايت و روشن ساختن اذهان زنان پرداختند. نکته جالب اينکه دختران امام هر يک عالمانی بودند و به نقل روايات مستند و احاديث معتبر در مورد فضايل امام علی (عليه السلام)، عاشورا و...، در جهت استمرار ولايت و معرفی امام زمان خويش می کوشيدند.(12)
در اين ميان، حضرت فاطمه معصومه (عليها السلام) با تأسی به عمه بزرگوارش حضرت زينب (عليها السلام) در مقابل تهديد و فشارهای حکومت عليه خاندان عصمت (عليها السلام)، علاوه بر فعاليت های علمی و روايی و بيان احاديث درباره غدير خم، ولايت و امامت، در حرکتی سياسي- اجتماعی همراه برادران خويش به عرصه مبارزه وارد شد و «هجرت» را به عنوان عامل اعتراض به وضعيت موجود بر می گزيند.(13)
حضرت فاطمه معصومه (عليها السلام) پس از يک سال تحمل فراق برادرش (امام رضا (عليه السلام) در سال 201 ق (14) مدينه را برای ديدار برادر، ترک کرد و در رأس يک قافله، متشکل از علويان و برادران، رهسپار ايران گرديد.(15)
آن حضرت از راه جبل عازم خراسان شد و در شهر ساوه بيمار گرديد. درباره علت اين بيماري، اظهار نظرهای متفاوتی بيان شده است. بعضی گفته اند که هارون بن موسی بن جعفر (عليه السلام) در کاروانی همراه 23 نفر از بستگانش - که يکی از آنها خواهرش حضرت معصومه (عليها السلام) بود- وارد ساوه شدند. دشمنان اهل بيت (عليهم السلام) به هارون که در حال غذا خوردن بود، حمله کردند و او را به شهادت رساندند و افراد ديگر کاروان را مجروح و پراکنده ساختند و در غذای حضرت معصومه (عليها السلام) نيز زهر ريختند. (16) اما در منابع شيعه و در تاريخ های قديم شهر قم- از جمله در تاريخ قم، نوشته حسن بن محمد قمي- فقط به بيماری ايشان اشاره شده و سبب اين بيماري، ذکر نشده است. همچنين به جنگ يا شهادت همراهان اين بانوی گرامي، هيچ اشاره ای نگرديده است.
نکته ای که تمام اين روايات بر آن اتفاق دارند، بيمار شدن حضرت فاطمه معصومه (عليها السلام) در شهر ساوه و آمدنشان به قم است. از آنجايی که در اين زمان اهالی قم به دوستی با اهل بيت مشهور بودند، آن حضرت خواستار رفتن به قم می شود. استقامت اهالی اين شهر در حمايت از ائمه (عليهم السلام) به حدی بود که امام صادق (عليه السلام) درباره فضيلت قم فرموده بود:
«آگاه باشيد که برای خدا حرمی هست و آن، مکه است و برای پيامبر خدا (صلی الله عليه و آله و سلم) حرمی می باشد و آن، مدينه است و برای اميرمؤمنان (عليه السلام) حرمی وجود دارد و آن، کوفه است. آگاه باشيد که حرم من و فرزندانم بعد از من، قم می باشد».(17)
درباره نحوه انتقال آن حضرت، چند نظر وجود دارد؛ از جمله گفته شده: «زمانی که حضرت فاطمه معصومه (عليها السلام) در شهر ساوه بيمار شد، از مقدار مسافت تا رسيدن به شهر قم پرسيد، بيان شد: ده فرسخ است. آن گاه به خادم خود فرمود که او را به قم انتقال دهد. خادم، او را به قم آورد و در سرای موسی بن خزرج بن سعد اشعری فرود آمد و نزول کرد».(18)
حسن بن محمد قمي، اين روايت را نپذيرفته و می نويسد: «چون خبر به آل سعد رسيد، همه اتفاق کردند که قصد «ستّی فاطمه» کنند و از او درخواست نمايند که به قم آيد. از ميانه ايشان موسی بن خزرج تنها هم در آن شب بيرون آمد و چون به شرف ملازمت «ستّی فاطمه» رسيد، زمام ناقه او بگرفت و به جانب شهر بکشيد و به سرای خود او را فرود آورد».(19)
سرانجام آن حضرت پس از هفده روز اقامت در شهر قم، در دهم ربيع الثانی سال 201 ق. بر اثر بيماري، چشم از جهان فروبست. پيکر پاکش را پس از تشييعی با شکوه، به سردابی که در «باغ بابلان» برای آن بانو مهيا کرده بودند، بردند. در اين هنگام خاندان موسی بن خزرج درباره اينکه چه کسی بايد به سرداب رود و آن بانو را بر زمين بنهد و دفن کند، با يکديگر اختلاف پيدا کردند و سرانجام به توافق رسيدند که خادمی کهنسال به نام «قادر» مراسم خاکسپاری را انجام دهد؛ لذا کسی را به دنبال او فرستادند. اما ناگاه دو سواره که نقاب به صورت داشتند، از جانب صحرا پيدا شدند و به سرعت نزديک آمدند و پس از خواندن نماز، يکی از آن دو وارد قبر شد و ديگري، جسد پاک و مطهر آن حضرت را برداشت و به دست او داد تا در دل خاک نهان سازد. آن دو نفر پس از پايان مراسم، بدون آنکه با کسی سخن بگويند، بر اسب های خود سوار و از محل دور شدند.(20)
پس از دفن پيکر مطهر حضرت معصومه (عليها السلام)، موسی بن خزرج نيز سايبانی از «بوريا» بر فراز قبر شريفش قرار داد، تا اينکه در سال های بعد، حضرت زينب دختر امام جواد (عليه السلام) اولين «گنبد» را بر فراز قبر شريف عمه بزرگوارش بنا کرد.(21) به تدريج شمار زيادی از سادات در کنار مرقد ايشان مدفون گشتند، تا اينکه ابوالفضل عراقی - يکی از وزرای برجسته روزگار طغرل - بنای بزرگی روی قبر ايشان ساخت...(22) و اکنون نيز بارگاه ملکوتی «کريمه اهل بيت» با شکوه تر از هر زمان ديگر، شاهد حضور زائران بی شماری از ايران و کشورهای جهان است.

جايگاه علمی حضرت
 «علم و آگاهي» مقدمه عمل است و برای تزکيه و تهذيب نفس بايد با علوم و معارف دينی آشنا شد. علم و آگاهي، روشنگر راه اطاعت و بندگی است، بينايی و بصيرت را برای انسان به ارمغان می آورد و راه حق را از باطل جدا می کند. در بسياری از آيات و احاديث به آموختن و فراگيری علوم دينی سفارش شده است و از آنجا که «تعليم و تعلم» از اصول اساسی اسلام است، اهل بيت پيامبر (صلی الله عليه و آله و سلم) که کانون اصلی معارف الهی بودند، به تعليم و تعلّم کودکانشان اهتمام می ورزيدند.
در خانواده امام موسی بن جعفر (عليه السلام) نيز شرايط و زمينه برای تعليم و تعلم فرزندان فراهم بود. فرزندان آن حضرت، هر يک بنا به استعداد و ظرفيت های وجودی خويش، از اين شرايط استفاده می کردند. حضرت فاطمه معصومه (عليها السلام) در چنين محيطی در ميان خانواده ای عالم تحت آموزش پدر و مادر و برادر بزرگوارش با معارف اسلامی آشنا شد و به سرعت مراحل رشد علمی را پيمود و به مراحل بالای علوم دينی به گونه ای دست يافت که از ايشان به عنوان يکی از «بانوان عالم شيعه» ياد می شود. شرايط سخت و اختناق موجد در زمان زندگی آن حضرت، مانع از ثبت کامل فعاليت ها و فضايل خاندان اهل بيت(عليه السلام) بود؛ با اين همه، اطلاعاتی که از فعاليت علمی حضرت معصومه (عليها السلام) بر جای مانده، بيانگر جايگاه والا و عظمت علمی آن حضرت است.

دوران کودکي
 روزی جمعی از شيعيان به قصد ديدار امام موسی بن جعفر (عليه السلام) به مدينه منوره مشرف شدند و پرسش هايی داشتند که می خواستند از محضر امام کاظم (عليه السلام) بپرسند. امام (عليه السلام) در سفر بود، ايشان پرسش های خود را نوشته و به حضرت معصومه (عليها السلام) تحويل دادند. روز بعد که می خواستند از مدينه به سوی وطن خود برگردند، برای دريافت پاسخ به منزل امام (عليه السلام) شرفيات شدند. امام کاظم (عليه السلام) مراجعت نفرموده بود و آنها امکان توقف نداشتند، از اين رو حضرت معصومه (عليها السلام) پاسخ آن پرسش ها را نوشت و به آنها تسليم کرد.
آنها با خوشحالی فراوان از مدينه خارج شدند. در مسير، با امام کاظم (عليه السلام) رو به رو شدند و داستان خود را برای آن حضرت شرح دادند. هنگامی که امام (عليه السلام) پرسش های آنان و پاسخ های دخترش (حضرت معصومه(عليها السلام)) را ملاحظه کرد، سه بار فرمود: «فداها ابوها؛ پدرش فدايش باد!». (23)
با توجه به اينکه حضرت معصومه (عليها السلام) به هنگام دستگيری پدر، کودکی بيش نبود، اين واقعه از جايگاه رفيع و دانش بسيار آن حضرت در آن سنين حکايت می کند و نشان از هوش و درايت فراوان ايشان دارد.

محدثه بودن آن حضرت
 فشارهای سياسی و ظلم و جور عباسيان در دوران زندگانی حضرت معصومه (عليها السلام) سبب شده بود که نقل احاديث بسيار دشوار گردد؛ با اين حال، نام آن حضرت در سلسله راويان چند حديث باقی مانده است که بيانگر «محدثه» بودن آن حضرت است. همه اين احاديث در محور «امامت و ولايت» استوار است و همگی به عنوان اسنادی برای اثبات حق خاندان پيامبر (صلی الله عليه و آله و سلم) و تأکيد بر وصايت حضرت اميرمؤمنان (عليه السلام) به کار می روند. از باب تبرک، برخی از رواياتی را که حضرت معصومه (عليها السلام) نقل کرده، ذکر می کنيم:

1. حديث غدير و منزلت
 حضرت معصومه (عليها السلام) و خواهرانش (زينب و ام کلثوم) فرمودند: حديث کرد برای ما، فاطمه دخترامام صادق (عليه السلام) و او گفته است که فاطمه دختر امام باقر (عليه السلام)، از فاطمه دختر علی بن الحسين، از فاطمه و سکينه دختران امام حسين (عليه السلام) و آنها از ام کلثوم دختر فاطمه (عليها السلام) نقل کردند که فاطمه دختر رسول الله (صلی الله عليه و آله و سلم) فرمود:
«آيا فراموش کرده ايد سخن رسول خدا (صلی الله عليه و آله و سلم) را در روز غدير خم که فرمود: من مولای هر که هستم، علی هم مولای او است. و فرمود: [ای علي!] تو برای من، همانند هارون برای موسی (عليه السلام) هستي؟»(24).

2. حديث معراج
 فاطمه دختر حضرت رضا (عليه السلام) نقل کرد از فاطمه و زينب و ام کلثوم، دختران موسی بن جعفر (عليه السلام)، و آنها از فاطمه دختر امام جعفر صادق (عليه السلام)، از فاطمه دختر محمد بن علی (عليه السلام)، از فاطمه دختر علی بن الحسين (عليه السلام)، از فاطمه و سکينه، دختران حسين بن علی (عليه السلام)، و آنها از امّ کلثوم دختر علی (عليه السلام)، و او از فاطمه دختر رسول الله (صلی الله عليه و آله و سلم) که از پيامبر شنيدم که فرمود:
«وقتی مرا به آسمان بردند و داخل بهشت شدم، در آنجا قصری از درّ و ياقوت و بر در آن پرده ای آويخته بود. سرم را بلند کردم، ديدم بر در نوشته است: «خدايی جز خدای يگانه نيست و محمد، رسول خداست و علي، ولی و صاحب اختيار مردم است».
بر پرده نيز نوشته شده بود: «مبارک باد بر کسانی که همانند شيعيان علی هستند!»
داخل شدم و در آنجا قصری از عقيق سرخ ميان تهی ديدم که دری از نقره داشت که به زبرجد سبز زينت شده و برآن در نيز پرده ای آويخته بود. سرم را بلند کردم، ديدم بر در نوشته شده بود: «محمد، فرستاده خدا و علي، وصيّ مصطفی است».
بر پرده نيز نوشته شده بود: «شيعيان علی را به پاک سرشتي(فرزندان) بشارت ده!».
داخل شدم، قصری از زبرجد سبز ميان خالی ديدم که از آن نديده بودم. اين قصر دری از ياقوت سرخ داشت که با مرواريد زينت شده بود و بر آن در پرده ای آويخته شده بود. سرم را بلند کردم، ديدم بر پرده نوشته شده بود: «شيعيان علي، رستگاران اند».
گفتم: حبيبم، جبرئيل! اين قصر از آن کيست؟ گفت: از آن پسر عمو و جانشين تو، علی بن ابی طالب است و همه مردم در روز قيامت، برهنه پای و بی لباس محشور می گردند، جز شيعيان علي، و همه مردم را به اسم مادرانشان صدا می زنند، مگر شيعيان علی را که به اسم پدرانشان صدا زده می شوند.
گفتم: حبيبم، جبرئيل! چرا چنين خواهد بود؟ گفت: چون اينها علی را دوست می دارند و لذا پاک سرشت هستند».(25)

3. ثواب دوستی آل محمد (صلی الله عليه و آله و سلم) 
 فاطمه دختر حسين رضوي، از فاطمه دختر محمد رضوي، از فاطمه دختر ابراهيم رضوي، از فاطمه دختر حسن رضوي، از فاطمه دختر محمد موسوي، از فاطمه دختر عبدالله علوي، از فاطمه دختر حسن حسيني، از فاطمه دختر ابوهاشم حسيني، از فاطمه دختر محمد بن احمد بن موسی مبرقع، از فاطمه دختر احمد بن موسی مبرقع، از فاطمه دختر موسی مبرقع، از فاطمه بنت امام ابی الحسن الرضا، از فاطمه دختر موسی بن جعفر، از فاطمه دختر جعفر بن محمد صادق، از فاطمه دختر محمد بن علی باقر، از فاطمه دختر علی بن الحسين سجاد زين العابدين، از فاطمه دختر ابا عبدالله الحسين، از زينب دختر اميرمؤمنان، از فاطمه دختر رسول الله (عليها السلام) روايت شده که رسول خدا (صلی الله عليه و آله و سلم) فرمود:
«اَلا مَن ماتَ عَلی حُبِّ آلِ مُحمَّدٍ ماتَ شهيداً؛ آگاه باشيد! هر کس که بر محبت و دوستی آل محمد بميرد، شهيد از دنيا رفته است».(26)

پی نوشت ها:

1- مستدرک السفينه البحار، علی نمازی شاهرودي، ج8، ص 261.
2- عيون الأخبار الرضا، شيخ صدوق، ج1، ص 26؛ دلائل الامامه، محمد بن جرير طبري، ص 175 و 176.
3-الإرشاد، شيخ مفيد، ج2، ص 244.
4- تذکره الخواص، سبط ابن جوزي، ص 315.
5- گنجينه آثار قم، ميرزا عباس فيض قمي، ج1، ص385.
6- رساله فی تواريخ النبی و آلال، محمد تقی تستري، ص 103.
7- تاريخ اليعقوبي، احمد بن وهب واضح يعقوبي، ج2، ص 371.
8- الفخری فی الأداب السلطانيه و الدول الاسلاميه، ابن طقطقي، ص 196؛ مقاتل الطالبين، ابوالفرج علی بن الحسين اصفهاني، ص 263 و 264.
9- عيون الاخبار الرضا، ص 43؛ بحارالانوار، مجلسي، ج48، ص 280؛ عوالم العلوم و المعارف و...، عبدالله بحرانی اصفهاني، ج22، ص 377.
10- تحليلی از زندگانی امام رضا (عليه السلام)، محمد جواد فضل الله، ص 79.
11- بحارالانوار، ج49، ص 117.
12- زن، دين، سياست، زهرا آيت اللهي، ص 128-165.
13- هجرت کريمه (بررسی دوران امام رضا (عليه السلام) و علل هجرت حضرت معصومه (عليها السلام)، فرزانه نيکوبرش، ص 92.
14- تاريخ قم، حسن بن محمد بن حسن قمي، تحقيق: سيد جلال الدين تهراني، ص213.
15-الحياه السياسية الإمام رضا (عليه السلام)، جعفر مرتضی عاملي، ص 428.
16- همان.                  17- بحارالانوار، ج 57، ص 216.                      18- تاريخ قم، ص 213.                 19- همان.                  20- همان، ص 213 و 214.          

21- همان، ص 214.                     23- نقض، عبدالجليل قزوينی رازي، تصحيح: جلال الدين محدث ارموي، ص 219.
23- زندگی نامه کريمه اهل بيت (عليها السلام)، علی اکبر مهدی پور، ص 63و 64.
24- احقاق الحق و ازهاق الباطل، سيد نورالله حسينی مرعشی تستري، ج6، ص 282؛ الغدير، علامه اميني، ج1، ص 397.
25- فوائد الرضوية، شيخ عباس قمي، تحقيق: ناصر باقری بيدهندي، ج1، ص 122؛ سفينه البحار، شيخ عباس قمي، ج1، ص 729 (نجف، علميه، 1352).
26- عوالم العلوم و المعارف و الأحوال، ج21، ص 354. 

نويسنده: فاطمه سرخيل      منبع: نشريه فرهنگ کوثر، شماره87.