حج در لغت به معنی قصد و هدف قرار دادن کار معين است و در اصطلاح فقه اسلامی به قصد رفتن به سوی مکه و خانه خدا در روزهای معينی از سال به هدف انجام تکاليف دينی آن است و بر هر مسلمانی واجب است با داشتن شرايط برای يک بار در عمر خود آن را انجام دهد و انجام ندادن آن با دارا بودن شرايط و اقرار و اعتراف به وجوب آن از گناهان کبيره شمرده شده است. علاوه بر اين انکار اصل اين تکليف و فريضه در صورتی که مستند بر شبهه نباشد سبب کافر شدن مسلمان می گردد. عبادت حج از سنن يکتا پرستی حضرت ابراهيم (ع) بوده است که پس از قرنها فراموشی و انحراف و آلودگی به مظاهر شرک بت پرستي، پيامبر اسلام (ص) آن را مجددا احيا نمود و مسلمانان را به انجام آن تشويق کرد. گردهمائی ميليونی مسلمانان‌ در حج‌، پديده‌ئی بی نظير و شگفت‌انگيز است‌. همه‌ی ملتهای مسلمان‌ از همه‌ جای جهان‌ و از همه‌ی قشرهای اجتماعی ، دراين‌ چند روز در خانه‌ی خدا، زادگاه‌ اسلام‌ و پيامبر عظيم‌ الشأن‌ آن‌ گرد ميآيند و آئينهای پررمز و راز حج‌ را برپا ميدارند. در اين‌ شعائر پرشکوه‌ و پرمعنی ، پيوند دلها با خدای بزرگ‌، پيوند دلها با يکديگر، حرکت‌ بر محور توحيد، سعی و تلاش‌ همگانی ، رمی شيطان‌ و برائت‌ از طاغوت‌، ذکر و تضرّع‌ و خشوع‌ در برابر خدا، و احساس‌ عزت‌ و عظمت‌ در پرتو اسلام‌، همه‌ در عمل‌ و بگونه‌ئی نمادين‌ به‌ ملتهای مسلمان‌، آموزش‌ داده‌ ميشود؛ و مهربانی و همزيستی با برادران‌ و استحکام‌ و سرسختی با دشمنان‌، و رها شدن‌ از پيرايه‌های خودپرستی و پيوستن‌ به‌ دريای عزت‌ و عظمت‌ الهی در قالب‌ مناسک‌ حج‌ تجسّم‌ می يابد. حاجيان از آخرين روزهای ماه ذيقعده از موطن خود بقصد مناسک حج وارد سرزمين عربستان می شوند.و از روز هشتم ذيحجه در ميقات احرام عشق شرايط واجب شدن حج ـ بلوغ و دارا بودن رشد عقلي - آزادي - دارا بودن لوازم و وسائل سفر ـ فراخی وقت و زمان کافی برای رسيدن به مکه ـ صحت و سلامتی بدن ـ امنيت راه اقسام حج: ـ حج افراد : اين گونه حج بر مسلمانی واجب است که فاصله منزل تا مسجدالحرام کمتر از 88 کيلومتر بوده باشد…. ـ حج قرانْ: مانند حج افراد است. ـ حج تمتع: اين گونه حج بر تمام کسانی واجب است که فاصله وطن و منزلگاه دائمی آنها تا مکه و مسجدالحرام بيش از 88 کيلومتر بوده باشد. از اين رو بيشتر مسلمانان اين گونه حج را بجا می آورند. حج تمتع از دو عبادت جداگانه ولی پيوسته به هم تشکيل شده است که عبارتند از: عمره تمتع، حج تمتع. مقصود از پيوسته و جداگانه بودن اين دو عبادت اين است که مسلمان حج گذارمی بايست عمره تمتع را با شرايطی و در حال احرام پيش از روز نهم ذی الحجه به جای آورده و آن گاه از احرام بيرون می آيد، ليکن در فاصله ميان پايان يافتن مناسک عمره تمتع و روز نهم ذی الحجه حق بيرون رفتن از مکه را نداشته و بايد خود را برای حج تمتع و پوشيدن احرام و رفتن به سوی دشت عرفات در روز ذی الحجه آماده کند…. ـ با فرا رسيدن روز نهم ذی الحجه مکلف حج گذار بايد خود را آماده انجام حج تمتع کند. حج عمره: ـ …. اصل عبادت عمره مستحبی بود و تنها در صورت استطاعت برای حج و يا نذر و يا با سوگند خوردن به انجام آن و يا عهد و پيمان بستن با خداوند برای انجام آن واجب می گردد. عمره مفرده را می توان در تمام ماههای سال انجام داد ليکن انجام آن در دو ماه رجب و رمضان نيکوتر است… حج تمتع دارای 13 کار واجب است که عبارتند از: 1- پوشيدن لباس احرام درون شهر مکه يا درون مسجدالحرام پس از نيت حج تمتع نمودن. 2- رسانيدن خود به صحرای عرفات به گونه ای که از ظهر شرعی تا غروب آفتاب روز نهم ذی الحجه را در محدوده اين دشت بگذارند. 3- حرکت به سوی مشعرالحرام که در فاصله ده کيلومتری عرفات قرار دارد، و گذراندن تمامی شب تا هنگام طلوع آفتاب روز دهم ذی الحجه را در آن. 4- حرکت از دشت مشعر به سوی دشت منی از مسير معينی که بدان وادی محشر گويند و پرتاپ نمودن سنگ ريزه به نخستين ستون شيطان (که به حجره عقبه شهرت دارد) 5- قربانی نمودن گاو يا شتر يا گوسفند در قربانگاه منی در همان روز دشت منی. 6- تراشيدن سر يا کوتاه کردن قسمتی از موی آن در دشت منی. 7- ماندن در منی در شبهای يازدهم و دوازدهم ذی الحجه. 8- پرتاپ نمودن سنگ ريزه به سه ستون شيطان در روزهای يازدهم و دوازدهم. 9- حرکت از منی به سوی مکه پس از ظهر شرعی روز دوازدهم ذی الحجه و 7 بار طواف نمودن گرد خانه کعبه که طواف حج تمتع شهرت دارد. 10-خواندن دو رکعت نماز طواف پشت مقام حضرت ابراهيم (ع) 11-7 بار سعی و راه رفتن بين صفا و مروه. 12-انجام 7 بار طواف ديگر گرد خانه خدا که ميان شيعيان به طواف نساء و در ميان سنيان به طواف وداع شهرت دارد. 13-بجای آوردن دو رکعت نماز طواف نساء پشت مقام حضرت ابراهيم (ع) بدين سان مناسک و کارهای واجب حج تمتع به پايان رسيده است. و از اين پس مسلمان (حاجي) می گردد و تکليف حج از او برداشته می شود. فضيلت و حکمت تشريع آن : ـ در برخی از روايات خداوند برای هر قدمی که حج گذار در راه مکه و رسيدن به آن می گذارد وعدة ثواب و پاداشی دنيوی و اخروی داده است ....... ـ انجام فريضه حج و عمره و طواف بيت الله الحرام خود ميزان و پاداش و ارزش گذاری کردارهای نيک مسلمانان است يعنی انجام بسياری از کارهای نيک (مثل زيارت امام حسين (ع))با تعدادی حج وعمره پاداش داده ميشود ...... ـ همچنين حج به عنوان جايگاهی برای اجتماع ساليانه مسلمانان مورد خواسته و نظر شريعت بوده و شرع بسياری از مسلمانان متمکن و دارا را به رفتن سوی آن برای به دست آوردن منافع دنیوی و اخروی آن تشويق نموده است. ـ ميزان و اصل در حج ابراهيمی که پيامبر(ص) احياء کننده آن است حجی است که حج گذار آگاهانه در مقام تقرب به درگاه پروردگار و برای زدودن زنگار خود پرستی و دنيا پرستی و منيتهای پليد نفس اماره، و وسوسه های شياطين انس و جن بدان قيام کند و حجی است که حج گذار با آگاهی و آشنايی با اوليايی که خداوند آنان را ولی قرار داده و ولايت امر را به آنان سپرده است انجام پذيرد . -در روايات متعددی آمده است که همه ساله امام زمان (عج) در حج مسلمانان شرکت کرده و در روز عرفه و صحرای عرفات ناظر و شاهد عبادت مردم خواهد بود، از اين رو شرکت در حج وقوف در عرفات به گونه ای تجديد پيمان و بيعت با آن حضرت از سوی شيعيان شمرده می شود….. -از سوی ديگر اجتماع و گرد آمدن جمعيت فراوانی از مسلمانان درحرم امن الهی يکی از عوامل بسيار مهم در نزديکی و دوستی و الفت و رفع کدورتها و فراهم آمدن برادری و همکاری شمرده شده است….(1) حج در کلام اميرالمومنين علی (ع) زيارت خانه اش را فريضه کرد بر شما مردمان که قبله اش ساخت برای همگان، و آمدنگاه مسلمانان، تا بدان درآيند چون چارپايان و بدان پناه برند چون کبوتران، و دو نشانه برای دينداران. فروتنی برابر عظمت او، و اعتراف به عز او؛ و از آفريدگانش آن را گزيد که چون دعوت او شنيد در گوش کشيد، و به جان و دل خريد. اينان به راه افتادند، و پا بر جای پای پيامبران نهادند، و چون فرشتگان گرد عرش بر پای بندگی ايستادند. بر سودهای روز بازار عبادت هر دم فزودند، و به هنگام تشريف، مغفرت او را از يکديگر ربودند. خدا کعبه را برای اسلام نشان،‌ و برای پناهندگان خانة امان ساخت، رفتن به سوی خانه را واجب گرداند، و حق آن را بشناساند و بندگان را به زيارت آن خواند که فرمود: «بر هر کس که تواند، زيارت خانه واجبی از سوی خدای بی انباز است،‌ و آن که سر باز زند خدا از جهانيان بی نياز است». (2) نمی بينيد خدای سبحان، پيشينيان از آدم (ص) تا پسينيان از اين عالم را آزمود ـ به حرمت نهادن ـسنگهايی بی زيان و سود،‌ که نبيند و نتواند شنود. پس خدا آن را خانة با حرمت خود ساخت و برای فراهم آمدن و عبادت مردمانش پرداخت. پس آن خانه را در سنگلاخی نهاد از همة سنگستانهای زمين دشوارتر، و ريگزاری رويش آن از همه کمتر. به دره ای از ديگر دره ها تنگتر، ميان کوههايی سخت و ريگهايی نرم دشوار گذر، و چشمه هايی زه آب آن کم و جدا از هم،‌که شتر در آنجا فربه نشود و اسب و گاو و گوسفند علف نيايد. پس آدم و فرزندان او را فرمود تا روی بدان خانه دارند ـ و با حرمتش شمارند ـ پس خانه برای آنان جايگاهی گرديد که سود سفرهای خود را در آن بردارند و مقصدی که بارهای خويش در آن فرود آرند. دلها در راه ديدار آن شيدا، از دشتهايی بی آب و گياه،‌ و مغاک دره های ژرف و جزيره های از يکديگر جدا،‌ در پهنة ـ دريا تا از روی خواری شانه هاشان را بجنبانند و گرداگرد خانه کلمة تهليل بر زبان رانند،‌و بر گامها روند دوان،‌ خاک آلود و مو پريشان. جامه ها را به يک سو انداخته، و با واگذاشتن موها خلقت نيکوی خود را زشت ساخته. آزمايشی بزرگ و امتحانی دشوار و آزمودنی آشکار برای پديد آمدن نافرمان از فرمانبردار. خدا زيارت خانه را موجب رحمت خود فرمود، و وسيلت رسيدن به بهشت نمود. ـ و اگر خدای سبحان می خواست خانة با حرمت و عبادتگاه با عظمت خود را ميان باغستانها نهد و جويبار، و در زمين نرم و هموار، و درختستانهای از هم ناگسسته، و ميوه ها در دسترس و عمارتها درهم و دهستانها به يکديگر پيوسته، ميان گندمزارهای نيکو . باغهای سرسبز تازه رو و زمينهای پر گياه گرداگرد او، و بقعه های پر باران و باغستانهای خرم، و راههای آبادان، پاداش کم بود و آزمايش ناچيز هم،‌ و اگر بنيادی که پاية آن بناست، و سنگهايی که خانه بدانها برپاست، از زمرد سبز بود و ياقوت سرخ فام، و با روشنی و درخشش تمام، از راه يافتن دو دلی در سينه ها می کاست، و کوشش شيطان را از دلها دور می کرد، و شک و ترديد از مردمان برمی خاست. ليکن خدا بندگانش را به گونه گون سختيها می آزمايد،‌و با مجاهدتها به بندگی شان وادار می نمايد،‌ و به ناخوشايندها آزمايششان می کند تا خود پسندی را از دلهاشان بزدايد، و خواری و فروتنی را در جانهاشان جايگزين فرمايد، و آن را درهايی سازد گشاده به بخشش او، و وسيلتهايی آماده برای آمرزش او.(3) آيات و روايات در باب اهميت حج دليل وجوب حج آيات متعدد قرآن و احاديث وارده از نبى اکرم و ائمه معصومين(عليهم السلام) مى باشد و اين عبادت يکى از ضروريات دين بشمار رفته و ترک آن با علم به وجوب آن توسط کسى که جامع شرائطى است که در آينده بيان مى شود، يکى از گناهان کبيره است. خداوند متعال در قرآن کريم مى فرمايد: «وللّه على الناس حج البيت من استطاع اليه سبيلاً و من کفر فانّ اللّه غنىٌّ عن العالمين» از امام صادق(عليه السلام) نيز نقل شده است که: «هر کس از دنيا برود در حالى که حَجّة الاسلام را انجام نداده باشد، به دين يهود يا نصرانيّت از دنيا خواهد رفت; مگر آنکه انجام ندادن حج به جهت نياز شديدى که او را مستاصل کرده، يا بيمارى و علتى که توانايى حج را از او گرفته يا ممانعت حکومت باشد». بايد پيروی از آيين ابراهيم کنيد که دينی پاک و بی آلايش است و ابراهيم هرگز از آنها که به خدا شرک آورده اند نبوده است اول خانه ای که برای عبادت مردم بنا شده همان خانه مکه است که در آن برکت و هدايت خلق است 96 در آن خانه آيات ربوبيت پيداست و مقام ابراهيم خليل است و هر که در آنجا داخل شود ايمن باشد و مردم را حج و زيارت آن خانه واجب است هر کسی که توانايی رسيدن بدانجا را يافت و هر که -به سبب انکار حج- کافر شود به خود زيان رسانيده است که البته خدا بی نياز از اطاعت خلق است. -قرآن کريم‚ سوره 3‚ آيه 97 98- و مردم را به ادای مناسک حج اعلام کن تا مردم سواره و پياده و از هر راه دور به سوی تو جمع آيند27 تا در آنجا منافع دنيوی و اخروی بسيار برای خود فراهم ببينند و نام خدا را در ايامی معلوم و معين ياد کنند که آنها را از حيوانات بهائم -شتر و گاو و گوسفند- روزی داديم تا از آن تناول کرده فقيران بيچاره را نيز طعام دهند 28 سپس -بازگو- تا مناسک حج را بجای آرند و هر نذر و عهدی که در حج کردند وفا کنند و طواف کعبه را گرد خانه بجای آرند . -قرآن کريم ‚ سوره 22‚ آيه 27 28 29 امام على(عليه السلام): «و فرض عليکم حج‏بيته الحرام، الذى جعله قبله للانام، يردونه‏ورود الانعام، و يالهون اليه ولوه الحمام، جعله سبحانه علامه‏لتواضعهم لعظمته، و اذعانهم لعزته. » خداوند متعال حج‏بيت الله الحرام را بر شما واجب گردانيد وآن را قبله مردم قرار داد، در آن‏جا وارد مى‏شوند مانند ورودچهارپايان و اشتياق دارند آمدن به آن‏جا را مانند اشتياق‏کبوتران، خداوند سبحان آن خانه را براى فروتنى مردم در مقابل‏عظمت و بزرگيش و براى تصديق آنان به عزت و سلطنتش علامت و نشانه ‏قرار داد. امام رضا عليه السلام: «انما امروا بالحج لعله الوفاده الى الله عز و جل و طلب‏الزياده و الخروج من کل مااقترف العبد» . همانا مردم به حج امر شده ‏اند به منظور ورود به ميهمانى‏خداوند و افزون خواهى از عنايات او و بيرون آمدن از گناهانى که ‏بنده مرتکب شده است. (1) با ا ندکی تصرف و تلخيص از دايره المعارف تشيع/ جلد ششم/ ص 67 ، 68 ، 69 (2)نهج البلاغه/ ترجمه دکتر سيد جعفر شهيدي/ خطبه اول/ صفحه 7 (3)نهج البلاغه/ ترجمه دکتر سيد جعفر شهيدي/ خطبه 192/ صفحه 216 و217