اين سازمان به منظور نيل به اهداف خود با اتخاذ تدابير لازم و حمايتهاي گوناگون از كودكان نيازمند، زنان و كودكان بي سرپرست، ابن السبيل (در راه ماندگان) و نيز عرضه خدمات توانبخشي به معلولان جسمي و ذهني، مبتلايان به بيماريهاي صعب العلاج، معتادان و ناسازگاران اجتماعي و هم چنين پيشگيري از معلوليتها و آسيبهاي اجتماعي و غيره با توجه به حفظ ارزشها و كرامات والاي انساني و تكيه بر تعاون و همياري مردم نيكوكار و همكاريهاي نزديك روحانيون متعهد و ساير طبقات دلسوز كشور تلاش مي كند. بي ترديد، سلامت جسم و روان، زيربنايي ترين عامل پيشرفت و تكامل يك جامعه است و امروزه براي دستيابي به اين هدف با اجراي برنامه هاي پيشرفته بهداشتي و بهزيستي در بسياري از كشورهاي توسعه يافته افراد جامعه از دوران شيرخوارگي تا پايان زندگي تحت مراقبت قرار مي گيرند و سازمانهاي ذي ربط با دقت در مواد غذايي و تغذيه، سالم سازي محيط زندگي، توسعه برنامه هاي مختلف، پيشگيري و غيره مانع بروز بسياري از امراض و معلوليتها مي شوند تا سلامت مردم تأمين شود.
اميرالمؤمنين حضرت علي عليه السلام در نهج البلاغه مي فرمايند:
"آگاه باشيد كه از جمله بلاها فقر و ناداري است و سخت تر از ناداري بيماري تن و سخت تر ار بيماري تن بيماري قلبي است."
و در اهميت تندرستي همين بس كه حضرت رسول اكرم صلي الله عليه واله وسلم در پاسخ سؤالي كه اگر شب قدر را درك كرديم چه چيزي از خداي خود طلب كنيم؟
حضرت جواب دادند: عافيت را.
بي شك اگر كسي اين سخن گوهربار امام صادق عليه السلام را بشنود كه فرمودند:
"كل شيءٍ تكون فيه المضرةَ عَلَي اِلاْنسانِ في بَدَنِهِ فَحَرامٌ اَكْلُهُ اِلا في حالِ الضُّرورَة "
"خوردن هر چيزي كه براي بدن انسان مضر باشد حرام است مگر در حال ضرورت."
بنابراين با توجه به احاديث و روايات، لازم است برنامه پيشگيري از بيماريهاي جسمي و اخلاقي و آسيبهاي اجتماعي به منظور حفظ و تأمين بهداشت جسمي و رواني جامعه از دوران شيرخوارگي آغاز شود. با در نظر گرفتن آيه شريفه:
"مَنْ اَحْياها فكانما احيا النّاس جميعاً".
و هر كس كه نفسي را حيات بخشد مثل آن است كه همه مردم را حيات بخشيده است."
مي توان به اهميت واقعي پيشگيري پي برد و جان انسانها را قبل از اين كه دچار گرفتاري شوند نجات دهيم.
خدمات بهزيستى در ايران
با توجه به فرهنگ غنى اسلام و مردم در ايران، از ديربازهمواره طيف وسيعى از خدمات اجتماعى توسط خانواده ها، افراد نيكوكار، روحانيت و مساجد ارائه مى شده و موسسات اجتماعى كوچك و بزرگ با تكيه بر نهاد وقف، نه تنها در حوزه بهزيستى بلكه در ساير امور فرهنگى، اجتماعى و اقتصادى به فعاليت مى پرداخته است. نمونه چنين مراكزى، مكتبخانه ها، مدارس، حوزه هاى علميه، شفاخانه ها، بیمارستانها، كاروانسراها و... كه طى قرون متمادى ساخته و داير شده است مى باشند.
افزايش مراودات تجارى، سياسى و فرهنگى در قرون اخير با همسايگان و دولتهاى منطقه منجر به بروز تغييراتى در برخى از حوزه هاى اجتماعى و اقتصادى شده است. در حوزه بهزيستى اولين يتيم خانه ايران به سبك شبانه روزى مستقل در تهران محل انبار گندم سابق) و در دوران ناصرالدين شاه ايجاد شد. از آن زمان به بعد موسسه هاى مختلفى از سوى دولتها يا افراد و گروههاى خير براى حمايت از نابينايان و ناشنوايان، معلولين ذهنى و جسمى و همچنين نيازمندان و بى سرپرستان به وجود آمد كه خدمات آنها عموماً جنبه رفاهى و آموزشى داشته است.
تا پيش از پيروزى انقلاب اسلامى تشكيلات متمركزى براى ارائه خدمات بهزيستى وجود نداشت و خدمات نسبتاً مشابهى به صورت پراكنده توسط دستگاههاى مختلف ارائه مى شد. تعدادى از اين سازمانها عبارت بودند از:
- سازمان ملى رفاه خانواده ايران - سازمان بهزيستى و آموزش كودكان و نوجوانان - سازمان ملى بهزيستى ناشنوايان ايران - سازمان ملى رفاه ناشنوايان ايران - سازمان ملى رفاه نابينايان ايران - سازمان زنان - جمعيت حمايت از اطفال بى سرپرست
پس از پيروزى انقلاب شكوهمند اسلامى ايران سازمان بهزيستى كشور در بيست و چهارم خرداد ماه 1359 براساس مصوبه شوراى عالى انقلاب اسلامى تشكيل شد. شهيد دكتر محمد على فياض بخش پس از آن كه به پراكندگى سازمانهاى رفاهى و توانبخشى كشور و عدم هماهنگى لازم بين آنها پى برد، با كمك و همفكرى شهيد سيد محمد باقر لواسانى و تنى چند از همفكرانش لايحه تشكيل سازمان بهزيستى كشور را به شوراى انقلاب پيشنهاد كرد و پس از تصويب آن با كار پيگير و مستمر به سازماندهى تشكيلات و برنامه ريزى براى فعاليت نوين سازمان بهزيستى پرداخت و در مدت كوتاهى توانست ارگان دولتى و كار آمدى براى خدمت به محرومان و مستضعفان كشور ايجاد كند. در تاريخ 29/9/59 سازمان تربيتى شهردارى تهران نيز به بهزيستى واگذار شد و در تاريخ 16/10/1363 بر پايه مصوبه مجلس شوراى اسلامى، بار ديگر سازمان بهزيستى در شمار سازمانهاى وابسته به وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكى قرار گرفت .
اصولاً بهزيستى به مجموعه متشكل از تدابير، خدمات، فعاليتها و حمايتهاى غير بيمه اى اطلاق مى شود كه به منظور بسط رحمت اسلامى در جامعه و حفظ ارزشها و كرامات انسانى، با تكيه بر كمكهاى مردمى و همكارى نزديك سازمانهاى ذى ربط انجام مى شود و گسترش خدمات توانبخشى، حمايتى، بازپرورى و كمك به تامين حداقل نيازهاى اساسى گروههاى محروم و كم در آمد را مد نظر دارد. كانون اصلى فعاليتها و برنامه هاى سازمان بهزيستى، پيشگيرى از فرو پاشى زندگى افراد و خانواده هايى است كه به علت مشكلات اقتصادى و ناهنجاريهاى اجتماعى و فرهنگى دچار آسيب پذيرى و ناتوانى هاى محتلف شده اند و يا از معلوليتهاى جسمى و روانى رنج مى برند. بدون ترديد، خدمت رسانى به اين گروهها با كيفيت مطلوب هنگامى امكان پذير خواهد بود كه يك نهاد ويژه برخوردار از توان تخصصى، اقتصادى، اجرايى و سياسى قوى به شكل منسجم جنبه هاى گوناگون خدمات مورد نياز محرومان و مستضعفان را عهده دار شود.
روشهاى موجود براى ارائه خدمات بهزيستى
خدمات بهزيستى در سه بخش به نيازمندان و مددجويان ارائه مى شود: - امور فرهنگى و پيشگيرى - امور اجتماعى - امور توانبخشى
در بخش امور فرهنگى و پيشگيرى، دفاتر زير خدمات لازم را انجام مى دهند: - دفتر آموزش و پروهش: وظيفه تحقيق و پروهش پيرامون علل بروز معلوليتها و دريافت عوامل اصلى ايجاد آسيبهاى اجتماعى را بر عهده دار دارد. همچنين تربيت نيروهاى انسانى مورد نياز و بازآموزى نيروهاى موجود متناسب با تغييرات جامعه از وظايف اين دفتر است .
- دفتر پيشگيرى از معلوليتها و آسيبهاى اجتماعى:
وظيفه ارائه آموزش منطقى و تكيه بر دستاوردهاى پژوهشى را بر عهده دارد. در بخش امور اجتماعى كار از پيچيدگى فراوانى برخوردار است. بازآموزى و بازپرورى گروهاى چون معتادان، متكديان، زنان ويژه، فرزندان بدون سرپرست، زنان بى سرپرست و مانند اينها نيازمند مشاركت عمومى و يارى همه جانبه است. به اين منظور بايد مربيان، روانشناسان و مددكاران اجتماعى ورزيده به كار گرفته شوند. همچنين تفكر جامعه نسبت به اين گروهها بايد دگرگون شود و روشهاى صحيح ارائه كمك به افراد جامعه آموزش داده شود. از سوى ديگر بايد زمينه اجتماعى مناسب براى پذيرش افراد پس از طى دوره بازآموزى و بازپرورى فراهم شود. روشن است كه اين همه، نيازمند عزمى ملى و كار و تلاش شبانه روزى و خستگى ناپذير است. هاى مناسب به جامعه با بهره گيرى از روشهاى
در بخش امور اجتماعى خدمات لازم از طريق سه دفتر ارائه مى شود: - دفتر امور كودكان و نوجوانان - دفتر امور خانواده هاى بى سرپرست و نيازمند - دفتر امور آسيب ديدگان اجتماعى دفتر امور كودكان و نوجوانان مسئوليت پرداختن به امور مربوط به كودكان سرراهى، كودكان خانواده هاى از هم گسيخته، فرزندان والدين زندانى، فرزندان والدين متوارى، فرزندان والدين بدون صلاحيت و مانند اينها را بر عهده دارد.
ارائه خدمات شير خوارگاهى سازمان براى نگهدارى تربيت و آموزش كودكان و به فرزند خواندگى دادن برخى كودكان مجهول الهويه به خانواده هاى داراى صلاحيت در قالب برنامه شبه خانواده از ديگر اقدامات و وظايف اين دفتر به شمار مى رود. مركز اجرايى تحت نظارت اين دفتر، وظيفه نگهدارى، تربيت و آموزش كودكان تحت سرپرستى خود را تا مرحله اجتماعى شدن، ازدواج، اشتغال بازتوانى و ترخيص به عهده دارد. همچنين مهد كودك هاى سازمان بهزيستى، وزارتخانه ها و ديگر سازمانها و نيز مهد كودك هاى خصوصى در سراسر كشور با نظارت اين دفتر فعاليت مى كنند. دفتر امور خانواده هاى نيازمند و بى سرپرست، وظيفه بررسى مسائل و مشكلات و برنامه ريزى بازتوانى مادى و معنوى خانواده هاى زير پوشش را به عهده دارد. دفتر امور آسيب ديدگان اجتماعى به امور معتادان، زنان ويژه و متكديان از طريق بررسى مسائل و مشكلات فردى، گروهى، اجتماعى، خانوادگى و نيز شناسايى راههاى بازپرورى آنان مى پردازد.
خدمات امور توانبخشى
سازمان بهزيستى از طريق دفاتر توانبخشى و امور اجتماعى معلولين، توانبخشى حرفه اى و دفتر توانپزشكى و وسايل توانبخشى به معلولين جسمى و ذهنى، خدمات توانبخشى ارائه مى كند. دريافت كنندگان خدمات از اين بخش، نابينايان، ناشنوايان و معلولان جسمى-حركتى هستند. افراد داراى معلولين ذهنى با توجه به بهره هوشى به سه گروه عميق (ايزوله )، تربيت پذير و آموزش پذير تقسيم مى شوند. همچنين معلولين جسمى و ذهنى توام كه از بدترين نوع معلوليتها است، زير پوشش اين بخش هستند.
شوراى عالى مشاركتهاى مردمى
در پى تدوين و اجراى طرح امداد دانش آموزان محروم و معلول توسط عده اى از انسانهاى نيكوكار و با پشتيبانى شهيد دكتر فياض بخش رئيس وقت سازمان بهزيستى كشور در اواخر سال 1364 با توجه به اصل 29 قانون اساسى مقدمات تشكيل شوراى عالى مشاركتهاى مردمى سازمان بهزيستى فراهم شد و اين شورا از فروردين سال 67 فعاليت رسمى خود را آغاز كرد. از طريق مشاركتهاى مردمى و هميارى افراد خير و نيكوكار اقدامات چشمگيرى در راستاى اهداف سازمان بهزيستى كشور انجام گرفت. از آن جمله، خريد تجهيزات مورد نياز مراكز توانبخشى و حمايتى سازمان بهزيستى، پرداخت هزينه هاى تحصيلى و درمانى مددجويان و تامين ديگر نيازهاى آنان قابل ذكر است.
شوراهاى مردمى تاكنون هزاران متر مربع ساختمان، زمين، باغ و باغچه را به صورت اهدايى از افراد خير و نيكوكار براى واحدهاى بهزيستى سراسر كشور تحويل گرفته اند. از نظر امور فرهنگى، شوراهاى سراسر كشور تاكنون در حد توان و امكاناتشان در جهت كمك به محرومان گامهاى بلندى برداشته اند.
معلوليت و بهزيستى
سازمان بهداشت جهانى، معلوليت را اختلال رابطه فرد با محيط مى داند و در تعريف توانبخشى اشاره به اين دارد كه توانبخشى پاسخ به معلوليت است براى رسيدن به حداكثر تواناييهاى يك معلول. اگر جامعه بتواند تسهيلات لازم را تامين كند كه وى مشكلات حضور در جامعه را نداشته و قدرت استفاده از وسايل توانبخشى را داشته باشد، با موانع شهرى روبرو نشود، مشكل عبور و مرور نداشته باشد، در فعاليتهاى گروهى شركت نمايد و... ديگر آن فرد معلول نيست. از 6 ميليون نفر افراد معلول جامعه ايرانى 60 درصد به نحوى در فعاليتهاى اجتماعى شركت داده شده اند و نيازى به خدمات توانبخشى خاص ندارند. 30 درصد نياز به خدمات توانبخشى تخصصى، و ده درصد نياز به توانبخشى فوق تخصصى دارند. با وجود تلاش گسترده سازمان وضعيت اشتغال معلولان در جامعه نابسامان است. معلولان بسيارى، به خاطر كمبود آگاهى برخى از كارفرمايان، موانع شهرى و معمارى، نداشتن آگاهى كافى جامعه از معلول و معلوليت، يا بيكارند و يا هراس از برخورد با اجتماع در آنها باقى مانده است. در كشور ما حمايت قانونى در زمينه اشتغال معلولان به معناى واقعى وجود ندارد. اختصاص 3 درصد از استخدامهاى دولتى به معلولان در قانون پيش بينى شده ، اما در عمل اجرا نمى گردد. رشد معلوليت در جامعه ناشى از عوامل و دلايل شناخته شده اى است و به عنوان نمونه بخش قابل ملاحظه اى از معلوليتها ناشى از حوادث رانندگى است كه بر اثر گسترش شهرنشينى و عدم رعايت دقيق قوانين و مقررات راهنمائى و رانندگى به وقوع مى پيوندند. ساير معلوليتها نيز بر اثر عوامل مادرزادى، فقر بهداشت، عدم و اكسيناسيون كودكان، انواع بيماريها و عدم درمان بموقع آنها شامل كزاز، سياه سرفه، سل، سرخك، ديفترى و فلج اطفال كه قابل پيشگيرى نيز هستند، بروز مى كند. كارشناسان مقاطع زمانى ابتلاى فرد به معلوليتها را به سه مقطع قبل از تولد، هنگام تولد و بعد از تولد تقسيم مى كنند. عوامل قبل از تولد از عوامل ارثى و يا محيطى منشأ مى گيرند. اين عوامل بر اثر ازدواجهاى فاميلى و عدم تناسب ارهاش (R- h) خون والدين بروز معلوليت را سبب مى شود. عوامل محيطى شامل ابتلاى مادر باردار به بيماريهاى عفونى، مسموميتهاى شيميايى و يا قرار گرفتن در معرض اشعه ايكس و ضربه هاى شديد مى باشد. عوامل بعد از تولد به دو گروه تقسيم مى گردد: اول كه ناشى از بيماريها مانند فلج اطفال، رماتيسم، مننژيت، عفونتهاى استخوانى، سوء تغذيه و سكته هاى قلبى و مغزى در بزرگسالان. دوم تصادفات رانندگى، سوختگى، برق گرفتگى، تنبيهات شديد بدنى و ...
ارائه خدمات به معلولان
خدمات بهزيستى به دو صورت فعال و غير فعال ارائه مى شود. خدمات فعال شامل فعاليتهايي است كه با هدف پيشرفت و مستقل و متكى به خود شدن معلولان انجام مى شود و در نهايت بازتوانى و جذب آنان به روند عادى زندگى اجتماعى را به دنبال دارد. براى رسيدن به اين هدف امكانات توانبخشى مانند فيزيوتراپي، كار درمانى، فنى ارتوپدى، گفتار درمانى، بينايى سنجى و شنوايى سنجى پيش بينى و براى آنها وسايل كمكى مانند اورتز، پرونز، عصا و سمعك در نظر گرفته مى شود. خدمات غير فعال در مورد معلولانى كه نمى توانند زندگى مستقلى داشته باشند، كه از آن جمله معلولان ذهنى و جسمى شديد مى باشند كه اين معلولان، غير قابل بازگشت به زندگى اجتماعى هستند و از اين رو مسائل آموزش و استقلال در مورد آنان كمتر معنى دارد و آنچه مهم است، تامين سرپناه و امكانات غذايى مى باشد
